Lijevo od Albukerkija

Pošto je pozivanje na Hegela postalo “in”, hajde da ovonedjeljnu Pop-litiku i mi započnemo sa nekom od mudrolija velikog njemačkog filozofa. Sklon sam onom mišljenju po kome je njegov dobro poznati diktum “istinito je cjelina” manje afirmacija određenog mjesta istine koje samo čeka da bude zauzeto, a više zapravo perspektiva, odnosno metoda uz pomoć koje se “lažno” može demaskirati i učiniti vidljivim.

Sve se dodatno problematizuje ako uzmemo u obzir činjenicu da se totalitet opire svakoj reprezentaciji, tako da nam je “istinito” uvijek u stanju permanentnog izmicanja. A posebno kada je riječ o društvenom svijetu, tom kompleksu sastavljenom od fragmentiranih kulturnih, političkih, religijskih, pravnih i brojnih drugih “lokalizovanih” istina.

Međutim, iako ne posjedujemo simboličko sredstvo kojim bismo predstavili totalitet, razvoj tehnologije ponudio nam je mogućnost mapiranja naše društvene zbilje. Možda nikada ne možemo savršeno ili u potpunosti pojmiti svijet oko nas, ali smo danas barem u prilici da razvijemo metode uz pomoć kojih bismo došli do shvatanja naše pozicije u svjetskom sistemu – tom kompleksnom totalitetu društvenih, ekonomskih, političkih i kulturnih odnosa koji nazivamo kapitalizmom.

S pojavom globalizacije, mi smo izgubili sposobnost da kognitivno mapiramo svijet u kome živimo

Urbani planer Kevin Linč još početkom šezdesetih godina prošloga vijeka je uveo u savremenu teoriju veoma zanimljiv koncept kognitivnog mapiranja. On, naime, tvrdi da se u dizajniranju urbanog prostora mora uzeti u obzir način na koji se ljudi navode kroz gradove, tj. kako stvaraju i koriste mentalne mape.

U susretu s novim gradom, pojedinac ne posjeduje kognitivnu mapu datog prostora, odnosno nije u stanju da u svojoj glavi mapira urbani totalitet u kome se našao i sebe pozicionira unutar njega, tako da je primoran da je kreira kroz naviku.

Da bi olakšao ovaj proces, urbani dizajner ga može potpomoći strateškim postavljanjem lako prepoznatljivih markera (poput spomenika, prirodnih granica, ili pak monumentalnih zgrada) u cilju postavljanja osnove za kreiranje kognitivne mape.

Naravno, danas kada svi imamo “pametne telefone”, Linčov koncept se čini suvišnim, ali njegova društvena implikacija je veoma bitna: otuđenje u urbanom totalitetu eliminiše se onda kada projedinac razvije osjećaj mjesta u njemu, odnosno kada je u stanju da artikuliše i memoriše cjelinu čiji je dio.

Bilo da se radi o književnom ili filmskom, narativ nam dopušta da obuhvatimo izgubljeno jedinstvo društvenog života

Briljantni postmarksistički teoretičar Fredrik Džejmison preuzima ideju kognitivnog mapiranja kao koordinacije empirijske pozicije pojedinca sa neiskustvenom, apstraktnom koncepcijom geografskog totaliteta, ali je proširuje na odnos pojedinca sa cjelokupnim društvenim sistemom.

Kako navodi, funkcija kognitivnog mapiranja sastoji se u tome “da omogući prikaz situacije iz pozicije individualnog subjekta prema široj, ali u krajnjoj mjeri nepredstavljivoj cjelini, koju čini ukupni sastav društvenih struktura”.

S pojavom globalizacije, mi smo izgubili sposobnost da kognitivno mapiramo svijet u kome živimo: prostor oko nas je sve manje opipljiv, a sve više apstraktan. Stoga, više nismo u mogućnosti da uspostavimo korespodenciju između našeg lokalnog fenomenološkog iskustva i ekonomske strukture koja ga određuje; odnosno, više nismo u stanju da na osnovu našeg lokalnog iskustva razvijemo kognitivnu mapu globalnih ekonomskih odnosa.

Taj rascjep između lokalnog iskustva i globalnih strukturnih uslova koji ga determinišu predstavlja, prije svega, ozbiljan politički problem. Džejmison ukazuje na to da je preduslov svake radikalne – odnosno sistemske – promjene dosipjevanje pojedinaca i kolektiva u poziciju da razaberu svoju lokalnu situaciju u globalizovanom svijetu.

Jer samo onda kad budemo u mogućnosti da mapiramo globalni prostor, bićemo u stanju da shvatimo i lokalni sociopolitički prostor u kome obitavamo. I tek tada ćemo biti u mogućnosti da stvorimo radikalnu politiku usmjerenu ka mijenjanju globalne kapitalističke konstelacije.

Džejmison, ipak, na kreiranje načina kognitivnog mapiranja gleda kao na otvoren projekat, ukazujući na fikcionalni narativ kao na jedan od mogućih načina za ostvarenje cilja.

Kroz nekoliko zanimljivih verbalnih razmjena između Kosmoa i Martina, Robinson nudi uvid u posthladnoratovsko stanje

Bilo da se radi o književnom ili filmskom, narativ nam dopušta da obuhvatimo izgubljeno jedinstvo društvenog života, tako što demonstrira kako udaljeni elementi socijalnog totaliteta zapravo predstavljaju dio istog globalnog istorijskog procesa. Ako je suditi po Džejmisonu, to je zato što je narativ fundamentalni izraz i realizacija težnje ka totalitetu.

Prije tačno dvadeset godina, kad se zahuktavala priča o globalizaciji, američki reditelj Fil Olden Robinson – širokim narodnim masama najpoznatiji po drami Polje snova, a filmskim ezotericima po scenariju za triler Neumoljiv Vilijema Lastiga – snima film ispred svog vremena: caper krimić pod nazivom Njuškala.

Film i danas izgleda nesvakidašnje svježe jer počiva na čarobnoj formuli holivudskog pripovijedanja: dovoljno je pametan da sebe ne shvati preozbiljno, nabijen akcijom tačno toliko da ne sklizne u estetiku video-igre, a opet sa savršenim ritmom – čini se da nijedna scena ne traje duže nego što bi trebalo.

Njuškala se, pak, mogu učiniti i naivnim, ali ako išta znate o američkom filmu, shvatićete da su oni koji izgledaju najbenignije zapravo politički najangažovaniji. U tom smislu, film ne samo da sadrži scenu u kojoj glavni junak pokušava da uz pomoć čula sluha kognitivno mapira sliku grada,već smatram da predstavlja prvi uspjeli filmski narativ koji govori o taktikama kognitivnog mapiranja globalnog prostora poznog kapitalizma.

Film prati grupu ljudi, predvođenu Robertom Redfordom, koja zarađuje novac testiranjem sistema zaštite podataka, tako što pronalaze rupe u njima. Jednog dana, ekipa dobija posao od Agencije za državnu bezbjednost – da pronađe malu crnu kutiju koju je izgradio genijalni matematičar.

Tako Robinsonov film prati osnovni resurs, odnosno robu poznog kapitalizma na njenom putu kroz različite mreže i lokacije širom svjetskog sistema

Posao je iznuđen, jer su agenti otkrili da je lik kog tumači Redford, Martin Bišop, već godinama koristi lažno ime zbog prestupa koji je počinio još tokom studentskih dana: uz pomoć prijatelja Kosmoa prebacio je novac s računa Ričarda Niksona u kasu Nacionalne organizacije za legalizaciju marihuane. I posao se mora završiti: ukoliko se Martin ne dokopa crne kutije, zaglaviće u zatvoru na deset godina.

Međutim, Martinu nije rečeno na samom početku da je crna kutija ultimativna sprava za dekriptovanje podataka kakvu priželjkuje svaki centar moći. Stvari se samo dodatno zakomplikuju kada Martin otkrije da ga nisu angažovali vladini ljudi, već pripadnici tajne privatne organizacije, za koju se opet ispostavi da je vodi njegov prijatelj Kosmo, za kog je vjerovao da je mrtav…

Kroz nekoliko zanimljivih verbalnih razmjena između Kosmoa i Martina, Robinson nudi uvid u posthladnoratovsko stanje u kome je svijet konačno postao totalitet ujedinjen u kapitalu.

Recimo, Kosmo u jednom trenutku kaže kako činjenica da nekada ljuti neprijatelji – tajne službe Rusije i Sjedinjenih Država – danas sarađuju ukazuje na to da se više nikome ne može vjerovati.

A potom izgovara ono ključno: “Više se ne radi o tome ko ima najviše metaka, već ko kontroliše informacije: šta vidimo i čujemo, kako djelamo, šta mislimo. Sve se vrti oko informacija.”

U tom smislu, globalni trijumf neoliberalnog kapitalizma stvorio je ne samo novu geografiju, već je i kreirao novi, uslovno rečeno, univerzalni ekvivalent koji ujedinjuje međunarodne subjekte, državu i tržište, vladin i privatni sektor – informaciju. Jer danas nije toliko teško zamisliti svijet u kome vlade i korporacije krše zakone da bi pristupile određenim informacijama.

Film, naime, postulira tehnologiju kao najlakši način za kreiranje novih kognitivnih mapa

Tako Robinsonov film prati osnovni resurs, odnosno robu poznog kapitalizma na njenom putu kroz različite mreže i lokacije širom svjetskog sistema.

Priča je upakovana u kontekst nove ere simulacija u kojoj kompjuterizacija, obrada informacija, mediji, kibernetički sistemi kontrole, kao i organizacija društva na osnovu simulacijskih kodova i modela, mijenjaju proizvodnju kao organizujući princip društva.

Iako sve ovo može da zazvuči kao još jedan korak bliže distopijskom društvu, Robinson upravo u razvoju tehnologije vidi mogućnost za otpor, odnosno za efikasan metod kognitivnog mapiranja: Njuškala jasno pokazuju da pozni kapitalizam i postmoderno stanje predstavljaju istovremeno i katastrofu i progres.

Pogledajmo samo Martina i njegovu ekipu. Oni su ljudi koji najveći dio dana provode u prostoru simulacije, gotovo potpuno izopšteni iz tokova svakodnevnog života. U pogledu globalnog društva, njihova pozicija jeste pozicija spoljnog posmatrača.

Oni se bave razbijanjem zaštitnih sistema i uvijek im je pri ruci ono znanje koje nikada nije dostupno iz pozicije običnog smrtnika. Drugačije rečeno, Martin i ekipa imaju “ptičiju perspektivu” u pogledu protoka informacija kroz vladine, civilne i privatne sektore: oni posmatraju kako funkcioniše stvaran svijet – kao isprepletena mreža državnih i privatnih institucija, organizacija i interesa.

Radikalna politika danas nije ništa drugo do prostorna politika u kojoj su pojedinci i kolektivi u mogućnosti da mapiraju svoje mjesto unutar kapitalističkog poretka

I što je najvažnije, Marti i ekipa su u poziciji da imaju ono što svi žele – crnu kutiju koja gotovo sve ono što je nerazumljivo i iskustveno nedostupno pretvara u jasnu informaciju.

Štaviše, Martin i ekipa ne samo da su u stanju da pozicioniraju sebe u odnosu na svjetski sistem, već se – uz pomoć crne kutije – svjetski sistem pozicionira u odnosu na njih. U takvoj konstelaciji, oni su u stanju da kognitivno mapiraju globalni prostor i shvate da i vlade i korporacije ne žele izvjesni resurs da bi nešto promijenile, već sasvim suprotno – žele ga da ne bi došlo ni do kakve sistemske promjene.

Čak i Kosmo, koji sebe u par navrata deklarativno predstavlja kao anarhistu koji želi da iskoristi moć crne kutije da bi uništio bogate, zapravo je u praksi koristi u ime jedne korporacije koja želi preraspodjelu moći, ali ne i promjenu sistema.

Ako bi se poslužili Džejmisonovim svjetonazorom, mogli bi reći da Robinsonov film predstavlja fikcionalni narativ koji omogućuje pojedincu da proširi svoje kognitivne kapacitete, tako da im globalni sistemi budu razumljivi. Međutim, ideje iznesene u Njuškalima mogu se tumačiti i kao nadogradnja Džejmisonovih ideja.

Film, naime, postulira tehnologiju kao najlakši način za kreiranje novih kognitivnih mapa – da se “globalno” učini vidljivim kroz brojne infrografike, dijagrame i druge vizuelne prezentacije globalne klime, globalnih finansija, električnih mreža… Zato i nije slučajno što u filmu crna kutija pretvara složene kompjuterske “hijeroglife” u jasne slike koje razumije čak i slijepi član ekipe!

Džejmisonova teorija ukazuje da bez konceptualizacije društvenog totaliteta (i mogućnosti preobražaja cijelog sistema), nije moguća nikakva socijalistička politika

Njuškala, dakle, možemo posmatrati kao film koji ukazuje na probleme sa kojima se suočava radikalna politika u poznom kapitalizmu. Naša prostorna dezorijentacija u postmodernom društvu, odnosno nesposobnost da mapiramo urbani prostor tek je manifestacija većeg i ozbiljnijeg problema – naše nesposobnosti da sebe pozicioniramo individualno i kolektivno unutar decentriranih komunikacionih mreža globalnog kapitalizma i njegovih lokalnih, nacionalnih i internacionalnih klasnih stvarnosti.

A, kako Džejmison tvrdi, upravo ovakav postmoderni prostor poništava kapacitete za djelanje i borbu, jer transcendira kapacitete individualnog ljudskog tijela da locira sebe, da neposrednu okolinu organizuje čulima, i kognitivno mapira svoju poziciju u svjetskom sistemu.

Radikalna politika danas nije ništa drugo do prostorna politika u kojoj su pojedinci i kolektivi u mogućnosti da mapiraju svoje mjesto unutar kapitalističkog poretka, odnosno da transkoduju svijet kroz istorijski uslovljene okvire.

Džejmisonova teorija ukazuje da bez konceptualizacije društvenog totaliteta (i mogućnosti preobražaja cijelog sistema), nije moguća nikakva socijalistička politika. Bez kategorije totaliteta, političke borbe osuđene su na reformizam (transformaciju izolovanih vidova kapitalističkog sistema) ili reprodukciju represivne dinamike (poput birokratsko-partijske presije u real-socijalističkim društvima). Jer, da bi mijenjali svijet, prvo moramo da ga razumijemo. Kao cjelinu.

( Bojan Baća )