Ratne okolnosti nisu dozvola za ubistvo

Međunarodno ratno pravo razlikuje pravo na rat (lat. jus ad bellum) od prava u ratu (lat. jus in bello). Jus ad bellum predstavlja skup pravnih normi koje regulišu kada i pod kojim uslovima je pokretanje rata dozvoljivo, dok jus in bello reguliše dozvoljivo ophođenje u ratu, među različitim stranama sukoba (zaraćenih država, boraca prema borcima, boraca prema civilima, itd.) i predstavlja srž međunarodnog humanitarnog prava.

Kako se to često kaže, jus ad bellum određuje pravednost rata, dok jus in bello određuje pravednost ratovanja. Ove dvije komponente se smatraju logički nezavisnima, što znači da je moguće voditi pravedno pokrenut rat nepravedno ali i nepravedno pokrenut rat pravedno, ako se nepravedna strana pridržava normi međunarodnog humanitarnog prava.

Ovom prilikom ne želim da govorim o kriterijumima pravednosti pokretanja rata, iako ovo smatram jednim od suštinskih pitanja. Držim da će se većina čitalaca složiti da su određeni ratovi nepravedni (tj. moralno pogrešni) u smislu da postoje brojni moralni razlozi za sumnju u legitimnost njihovog pokretanja, poput, recimo, invazije SAD na Vijetnam 1955. i Irak 2003. I slično, određeni ratovi, poput savezničke borbe protiv sila osovine, nose dozu moralne legitimnosti zbog razloga radi kojih su započeti.

Jedna od važnih posljedica shvatanja o logičkoj nezavisnosti prava na rat od prava u ratu jeste i takozvana doktrina o moralnoj jednakosti boraca (pod terminom 'borac' uključujemo regularnu vojsku, para-vojne formacije, isl.). Po ovoj doktrini, borci s obje zaraćene strane, bez obzira da li su uključene u pravedni ili nepravedni rat, imaju jednako pravo na ubijanje i upotrebu sile protiv njima suprotstavljenih boraca, sve dok njihovi postupci podliježu normama međunarodnog humanitarnog prava (ženevskim i haškim konvencijama i ostalim ugovorima). Bez obzira da li je vojnik na pravednoj ili nepravednoj zaraćenoj strani, njegovi postupci su moralno i pravno opravdani ukoliko ne krše pomenute norme (i, možemo dodati, opšte moralne norme koje sačinjavaju jus in bello).

Doktrina o moralnoj jednakosti boraca je krajnje zdravorazumska i, kao takva, opšteprihvaćena u savremenom međunarodnom pravu. Većina ljudi će se složiti da je realnost rata takva da svi borci imaju barem minimalno pravo na samoodbranu na bojnom polju. Možete vjerovati da je invazija SAD na Irak egzemplar nepravednog rata, premda je teško negirati, bez dodatnog argumenta, da običan američki vojnik ima pravo da se brani pri napadu iračkih oružanih snaga.

Prije par godina, američki filozof i profesor na Radgers univerzitetu, Jeff McMahan objavio je niz kontroverznih akademskih članaka i knjigu Ubijanje u ratu (Killing in War, Oxford: Clarendon Press, 2006), u kojima dovodi u pitanje doktrinu o moralnoj jednakosti boraca. Glavna meta McMahanove kritike je knjiga američkog filozofa i profesora na Institutu za napredne studije u Prinstonu Michaela Walzera Pravedni i nepravedni ratovi (Just and Unjust Wars, New York: Basic Books, 1977), vjerovatno najuticajnijeg filozofskog štiva o ratu i ratovanju u XX vijeku i svojevrsne filozofske odbrane status quoa međunarodnog ratnog prava.

Ako vas neko napadne na ulici sa ciljem da vas ubije bez valjanog razloga, imate pravo na samoodbranu, ali ta osoba očigledno nema pravo da vas ubije

McMahan primjećuje da je većina argumenata u prilog pomenutoj doktrini logički nevaljana. Prije svega, oni koje brane doktrinu moraju pokazati šta uslove rata čini posebnim u odnosu na normalne uslove života tako da, u ratu ali ne i u običnom životu, oni koji nepravedno napadaju druge imaju jednako pravo na upotrebu sile kao i oni koji se brane. Ako vas neko napadne na ulici sa ciljem da vas ubije bez valjanog razloga, imate pravo na samoodbranu, ali ta osoba očigledno nema pravo da vas ubije. Zbog čega bi norme ophođenja u ratu bile iole drugačije?

Kod Walzera nalazimo nekoliko odgovora. Većina Walzerovih argumenata počiva na ideji da, samim učešćem u ratu, borci daju otvorenu ili pak prećutnu saglasnost da svaki od njih postaje legitimnom metom napada njegovih neprijatelja. Walzer smatra da se između nekih ratova može povući analogija sa bokserskim mečom ili duelom. Ovo su ratovi u koje borci ulaze voljno, bez prinude.

Baš kao što je bokser svjestan mogućnosti da ulaskom u meč dobije par udaraca ili bude nokautiran te, samim učešćem u meču, pristaje da njegov protivnik ima pravo da ga udari, borac je svjestan mogućnosti da pogine u ratu, te pristaje na jednako pravo da ubija i bude ubijen. Argument ne kaže da svjesnost o riziku sama po sebi povlači saglasnost da budete napadnuti (u protivnom bi kriminalci i policajci imali jednako pravo na upotrebu sile) već da svjesnost o pravilima profesije (boksera, vojnika, itd.) to čini.

Ovaj argument je loš iz barem dva razloga. Prvo, kako McMahan primjećuje, nema razloga za pretpostaviti da borci na pravednoj strani, poput Poljaka pri odbrani od Vermahta 1939, učešćem u ratu pristaju da i nepravedna strana dobije pravo na ubijanje. Drugo, pristanak da drugi imaju pravo da vas ubiju ne povlači da to pravo zaista postoji. Pristanak jednostavno nije dovoljan razlog za moralnu dozvoljivost ubistva. Brojni su primjeri iz literature ali i istorije ljudi koji su pristali na duel da bi odbranili svoju ili čast bližnjih od nepravednog agresora. Mnogi od njih su tako skončali svoj život (sjetite se Puškina). Njihovo ubistvo je možda manje problematično od klasičnog ubistva s predumšljajem, ali je svakako nedozvoljivo, bez obzira na saglasnost.

Nema razloga za pretpostaviti da borci na pravednoj strani, poput Poljaka pri odbrani od Vermahta 1939, učešćem u ratu pristaju da i nepravedna strana dobije pravo na ubijanje

Walzerov drugi model je model rata po uzoru na borbe gladijatora. Njegova sugestija je da u nekim ratovima borci sa obije strane učestvuju u sukobu pod raznim vrstama prinude. Slično gladijatorima koji su bili prinuđeni da se bore pod prijetnjom smrću, borci u nekim ratovima su manje ili više prinuđeni da učestvuju. Štaviše, gladijatori su učešćem u borbama, pod određenim uslovima, mogli izvojevati sopstvenu slobudu, što je njihovo ex ante prihvatanje uslova moralne jednakosti činilo racionalnim. Waltzer je naravno svjestan činjenice da je broj ratova u kojima je analogija potpuna neznatan (uspjeli primjer su ratovi u kojima se koriste djeca-vojnici). Radije, poenta ove analogije je da savremeni oružani sukobi nerijetko predstavljaju situacije u kojima podređeni nemaju druge mogućnosti do borbe.

Ipak, ni ova pretpostavka ne odgovara realnosti. Nesumnjivo je da se, McMahan tvrdi, mnogi od boraca na nepravednoj strani bore pod različitim nivoima prinude; ipak, dobar dio njih ima i druge razloge, ideološke, političke, avanturističke i druge prirode. Uz to, čak iako Walzerov argument uspije da utvrdi da borci na nepravednoj strani nekada učestvuju pod prinudom i da takva vrsta prinude daje potporu racionalnosti njihove ex ante saglasnosti, saglasnost je, kao što smo vidjeli ranije, nedovoljan razlog za dozvoljivost ubistva.

Argumenti koji se pozivaju na saglasnost boraca su, dakle, neodrživi. Druga vrsta argumenta koji se često upotrebljava u odbrani doktrine o moralnoj jednakosti boraca naglašava značaj vojske kao institucije političkog sistema. Argument kaže da, ukoliko odbacimo doktrinu o moralnoj jednakosti boraca, borci će biti motivisani da odbijaju naređenja nadređenih ukoliko smatraju da su ona moralno pogrešna, što će, u krajnjem, dovesti do disfuncionalnosti vojske kao inherentno hijerarhijske institucije.

McMahan smatra da nas istorija uči suprotnom. Slučajevi opšte neposlušnosti boraca, poput one s kraja rata u Vijetnamu u vojsci SAD, ne samo da nisu uništili vojsku kao instituciju već su doprinijeli reorganizaciji i poboljšanju njenog funkcionisanja. Važnija poenta je da ovaj argument dostiže željeni žaključak samo ako se radi o opstanku vojske koja je uključena u pravedni sukob. Ako govorimo o vojsci koja vodi nepravedan rat, oni koji žele odbaciti doktrinu o moralnoj jednakosti ne mogu a ne složiti se da je bolje da takva institucija uopšte ne postoji.

Na poslijetku, treba spomenuti da većina ljudi vjeruje da se glavno opravdanje za postupke boraca u nepravednom ratu nalazi u prenosu moralne odgovornosti na njima nadređene osobe. Ukratko, obični vojnici nisu odgovorni ni za jedno izvršeno naređenje, uključujući ubistva neprijateljskih boraca; oni koji su odgovorni su oficiri, generali i ostali nadređeni. Ovo mišljenje prisutno je kod brojnih klasičnih autora, od Avgustinove O državi Božjoj (De Civitate Dei) do Hobsove O građaninu (De Cive).

Oni koji se bore na nepravednoj strani ne mogu biti izuzeti od moralne odgovorosti za ubistva neprijateljskih boraca čak ni ako to čine na način dozvoljen trenutno važećim normama međunarodnog humanitarnog prava

Međutim, ni ovaj argument ne može uspjeti, i to zbog tri razloga. Prvo, borci su gotovo uvijek u mogućnosti da odaberu da li da poslušaju naređenja ili ne. Posljedice njihove neposlušnosti mogu biti velike; od prijekog suda do trenutne egzekucije. Ipak, to ne znači da moralni izbor ne postoji. Ako je izvršenje naredbe dijelom u njihovim rukama, onda ne može biti tačno da oni ne mogu snositi moralnu odgovornost. Drugo, ukoliko je tačno da svu odgovornost za loša djela snose nadređeni, onda je pravilno zaključiti da nadređeni snose jednaku odgovornost i za mnoga dobra djela njima podređenih, što je apsurdno. Herojstvo vojnika nije nužno i herojstvo generala. Treće, biti neodgovoran za svoje postupke ne čini te postupke moralno dozvoljivima. Čak iako borac ne snosi odgovornost za ubistvo svog neprijatelja, ne slijedi da ima pravo da to učini.

Na osnovu svega rečenog, McMahan zaključuje da doktrina o moralnoj jednakosti boraca nema osnova. Oni koji se bore na nepravednoj strani ne mogu biti izuzeti od moralne odgovorosti za ubistva neprijateljskih boraca čak ni ako to čine na način dozvoljen trenutno važećim normama međunarodnog humanitarnog prava.

Uticaj McMahanovog argumenta dalekosežniji je od akademskog. Ako je McMahan u pravu, slijede tri praktičke posljedice. Prvo, međunarodno pravo se mora reformulisati. Dugo, vojnici moraju uzeti u obzir pravednost oružanog sukoba u kojem učestvuju kao i odluka njihovih nadređenih. Ratne okolnosti nisu same po sebi dozvola za ubistvo. (Trenutno jedine vojske u kojima podređeni ima zakonom garantovano pravo da savjesno odbije narađenja ili učestvovanje u akcijama koje vode ka nepravednom ratu su vojske Ujedinjenog Kraljevstva, SR Njemačke, Kraljevine Holandije i Kraljevine Švedske.) Treće, naš odnos prema učesnicima nepravednog rata mora biti potpuno drugačiji od sadašnjeg. Primjera radi, ako su napad JNA na Dubrovnik 1991. ili pak sadašnje učešće kontingenta crnogorske vojske u Avganistanu slučajevi nepravednog rata (što, naravno, iziskuje zaseban argument), ne možemo smatrati naše vojnike herojima, čak iako su njihovi vojni podvizi dostojni hvale. Naprotiv, ukoliko je McMahan u pravu, naš stav prema njima ne smije biti drugačiji od stava koji imamo prema serijskim ubicama i lokalnim bandama.

( Anton Markoč )