Neo-evroazijanizam kao sudbina

Trenutna politička previranja u Crnoj Gori i post-izborna nadmetanja takozvanih novih i takozvanih starih aktera crnogorske političke zbilje iznova su otvorila i temu zavisnosti političkih subjekata od spoljnog faktora.

Bez obzira na partijske naracije, činjenica je da je nezavisnost političkog mišljenja i djelovanja u Crnoj Gori zaista maglovita kategorija. Nije teško dokumentovati tvrdnju da su sva, ili skoro sva, pitanja oko magistralnih pravaca političkog djelovanja tokom proteklih nekoliko decenija bila neodvojivo vezana za podršku međunarodnih aktera (svejedno da li osnivačku ili političku). Stoga zvuče neumjesno partijska zaklinjanja u sopstvenu apsolutnu nezavisnost, i kastiganje drugih kao apsolutno poslušnih mobenika na tuđim političkim vašarima. Istini za volju, svako od nas je ponekad nadničio na tuđem imanju, bio to ranč ili daća.

Nesporno je da spoljni uticaj definiše ideološke profile i platforme na koje se oslanjaju gotovo svi politički projekti u Crnoj Gori. Tako je bilo od prije Berlinskog kongresa, pa do danas. Nekada su se politički akteri prilagođavali ponuđenim profilima i usvajali ili odbijali ponuđene platforme. Crna Gora je u međuvremenu napredovala, pa su mnogi savremeni politički subjekti direktni proizvod dizajna političkih i geografskih izvanjaca.

Ovakva vezanost takođe potvrđuje davnašnju duboku podjelu u Crnoj Gori na one koji zavodnički očijukaju sa Vašingtonom i Londonom, i one koji sa čežnjom osluškuju jeku sa zvonika kremaljske crkve Vasilija Blaženog. Obije strane potvrđuju da su originalnost i nezavisnost političkog mišljenja i djelovanja deficitarna roba.

Osim potpisnika ovih redova i drugi su pisali i govorili o uticaju zapadnih političkih aktera i državnih institucija na dešavanja u Crnoj Gori. Mada ta tema nije ni približno apsolvirana, htio bih da se u ovom tekstu bavim prirodom uticaja koji dolaze iz Rusije. Osim kroz opšte političke diskvalifikacije o državnim neprijateljima, zavjerenicima i stranim agentima, malo je bilo analitičkih osvrta na suštinu poslovičnih ‘istočnih obećanja’ i na ideologiju koja uokvirava uticaj Rusije na našem prostoru. Ovdje mislim na ideologiju koju predstavlja i zagovara filozof Aleksandar V. Dugin.

Vjerujem da je u ovom vremenu Novog Hladnog Rata potrebno makar naznačiti obrise dva najznačajnija anti-zapadna diskursa koji dominiraju ruskim javnim prostorom i čiji eho je veoma glasan u Crnoj Gori i na Balkanu. To su klasični evroazijanizam, koji se zametnuo tokom 1920-ih i 1930-ih godina izvan granica bivšeg Sovjetskog Saveza, i savremeni diskurs poznat kad neo-evroazijanizam.

Od vremena posljednjeg sovjetskog genseka, Mihaila Gorbačova, najagilniji zagovornik neo-evroazijanizma je bio (i ostao) poznati neofašista i publicista, Aleksandar V. Dugin. Danas, Dugin ima značajan broj obožavalaca i sljedbenika u Rusiji, ali i širom Istočne Evrope i Balkana.

Uprkos imenu koje najavljuje modernu verziju starog diskursa, neo-evroazijanizam predstavlja razvodnjavanje originala. Treba reći da su i orginal i simulakrum djelimično oslonjeni na anti-zapadne ideje koje su dominirale u Rusiji tokom 19. vijeka. Ovo uključuje ideje slavenofila iz 1850-ih godina, kao i teorije Nikolaja Danilevskog i Konstantina Leontijeva. Ipak, između ova dva diskursa postoje i značajne razlike po pitanju ideološkog sadržaja, geografskog fokusa i konačnih ciljeva.

Klasični evroazijanizam je bio izolacionistička ideologija i predstavljao je kompleksnu kulturno-teorijsku konstrukciju koju su nakon Oktobarske revolucije razvili naučnici u emigraciji poput Nikolaja Trubeckoja, Leva Karsavina, Romana Jakobsona, i Petera Savčinskog, na primjer.

Zagovornici klasičnog evroazijanizma su vjerovali da su posjedovali dokaze o postojanju trećeg kontinenta između Evrope i Azije. Taj kontinent su nazivali Evroazija, i vidjeli su ga kao posebnu civilizaciju koja nije ni evropska ni azijska. Svesrdno su nastojali da svoja uvjerenja potkrijepe istorijskim, geografskim, lingvističkim i drugim dokazima, kako bi teritoriju tadašnjeg ruskog carstva, a kasnije Sovjetskog Saveza, prikazali kao dovoljno specifičnu i jedinstvenu. Cilj je bio da se proglasi postojanje još jedne zasebne evropske civilizacije koja se razlikuje od poznate grčko-rimske kulture centralne i zapadne Evrope.

Intelektualni pokret koji su evroazijski entuzijasti u emigrantskim krugovima formirali bio je kratkog vijeka. Trajao je nešto oko dvadeset godina u periodu između Prvog i Drugog svjetskog rata. Oni su tvrdili da je, za razliku od zapadne, evroazijska civilizacija - neliberalna, nedemokratska i anti-individualistička. Iz ovih razloga, tvrdili su, ona mora biti odvojena od evropskih vrijednosti i nerealnih ideja, pošto su te vrijednosti i ideje strane i fundamentalno u suprotnosti s evroazijskim identitetom Rusije. Klasični evroazijanizam je bio sličan njemačkoj “konzervativnoj revoluciji” - idejama i pokretu koji se tokom istog perioda pojavio u Vajmarskoj Republici (1918-1933).

Čitajući traktate Dugina, jasno je da je njegov neo-evroazijanizam, poput klasičnog pretka, radikalno anti-zapadni, i da za sebe zahtijeva status nove geopolitičke paradigme. Ovo anti-zapadnjaštvo ima posebnog odjeka na Balkanu i u Crnoj Gori. Ono se manifestuje na mnogo načina: odbacivanje koncepta liberalne demokratije kao nefunkcionalnog i kolonijalnog; iskorak u političke prostore autokratskog; odbacivanje antifašističke tradicije kao nametnutog zapadnog okvira koji sprečava procese istorijskog pomirenja na nacionlanim i lokalnim nivoima (svođjenje četničkog kolaboracionizma i partizanske antifašističke borbe u istu ravan); pozivi za očuvanje “sopstvenih” vrijednosti i identiteta “prave” Crne Gore koja je nekakav spoj tradicionalnog i modernog; diskvalifikacija zapadnoevrsopksih ideja i projekata kakav je Evropska unija; promovisanje ruskog neo-imperijalnog projekta o Evroazijskoj uniji.

Takođe je jasno da Duginovi tekstovi imaju veoma ograničen akademski domet. On vrlo često kopira ili slobodno parafrazira ideje pokupljene iz raznoraznih anti-liberalnih filozofskih pravaca. Neo-evroazijanizam je dizajniran kao misnoma. To nije adaptacija klasičnog evroazijanizma za potrebe post-sovjetskog perioda. To je neobična post-sovjetska i, u konačnoj analizi, evropska ideologija “nove desnice”.

Proizvod ovog kolaža u crnogorskim i balkanskim okvirima su rastući talas ksenofobije i nacionalizma sa snažnom vjerskom potkom (ideologija svetosavlja koja se predstavlja kao različita od ostatka hrišćanke teološke matrice, na primjer); odbacivanje istorijskih naracija o bliskoj prošlosti uz tvrdnju da se radi o izmišljotinama Zapada; promocija zaborava kao vrline pod paskom pomirenja i, kao poslovicni šlag na balkanskoj torti: Ravnogorski Partizani!

Umjesto da razvija ideje klasičnog evroazijanizma, Duginova analiza je proizvod spoja raznovrsnih ne-ruskih, anti-liberalnih teorija koje on namjerno “rusifikuje” kako bi konstruisao sponu sa ruskom nativističkom tradicijom. Činjenica je da je većina Duginovih anti-zapadnih ideja preuzeta iz zapadnih, a ne iz ruskih filozofskih elaboracija i teorija. Među njima su ango-saksonska škola mistične geopolitike iz kasnog 19. i ranog 20. vijeka, već pomenutra njemačka “konzervativna revolucija” uključujući nacional-boljševičke permutacije izvan, i u okvirima Hitlerove NSDAP (ideje braće Štraser, na primjer), britanski satanizam, ideje nove francuske desnice nakon 1968. godine, italijanski neofašizam, tajnoviti medjunarodni vjerski pokret poznat kao Integralni Tradicionalizam, kao i razne teorije zavjere iz mnogih radikalnih intelektualnih i političkih pokreta.

Čitaoci koji vole štiva o zapadnom intelektualnom anti-racionalizmu, ultra-nacionalizmu i voluntarizmu će brzo i lako shvatiti sve Duginove ideje. Po neo-evroazijanizmu, glavni sukob svjetske istorije jeste onaj između kolektivističkih i tradicionalističkih evropskih kopnenih sila (takozvanetelurokratije) s jedne strane, i individualističkih, liberalnih atlantskih pomorskih sila (talasokratije) s druge. Vjekovni rat između lidera ove dvije grupacije (Rusija i Sjedinjene Američke Države) danas ulazi u svoju završnu fazu koju Dugin opisuje koristeći njemački termin - Endkampf (konačna bitka). Proizvod tog sukoba će biti duboka transformacija čitavog svijeta. Ona podrazumijeva paralelnu socio-kulturnu revoluciju u Rusiji, i globalnu geopolitičku revoluciju.

Dugin je ovo svoje viđenje sadašnjosti i budućnosti nedavno preimenovao u “četvrtu političku teoriju”. Ovim je želio da svoje viđenje svijeta distancira, mislim neuspješno, od sopstvenog jasnog ideološkog polazišta (tzv. treće teorije) - fašizma.

Kada je u pitanju geografija moći, Duginova Evroazija uključuje teritorije bivšeg ruskog carstva i Sovjetskog Saveza, kao i centralnu i kontinentalnu zapadnu Evropu, ali i teritorije u Aziji pod uslovom da tamošnje države prihvate njegove koncepte integralističko-tradicionalističkih vrijednosti. Raznovrsni zapadni i istočni izvori neo-evroazijanizma, kao i fleksibilnost geografske orijentacije su neki od razloga zbog kojih su Dugin i organizacije koje je osnovao uspjele da se utemelje širom Rusije, ali i da razviju veliku mrežu međunarodnih kontakata sa radikalnim nacionalistima u zapadnoj i jugoistočnoj Evropi, uključujući Balkan.

( dr Srđa Pavlović )