Balkanski ratovi promijenili granice Crne Gore, a jubileja se niko nije sjetio

Prije stotinu godina Evropom je bijesnio rat, ali su to, čini se, gotovo svi zaboravili. Pošto su u jesen 1912. Italijani porazili Otomansko carstvo u Libiji, Crnogorci, Srbi, Grci i Bugari ujedinili su se kako bi protjerali Turke sa njihovih preostalih teritorija u Evropi. U Drugom balkanskom ratu 1913, Bugari – koji su se ojećali prevarenima – borili su se protiv Srba i Grka. Bugarima su se priključili Rumuni, pa su Otomani vratili pojedine teritorije.

Ovi ratovi su koštali možda 200.000 ljudskih života i promijenili mapu jugoistične Evrope. Oni su započeli eru etničkih čišćenja i razmjene stanovništva, zbog čega su milioni izgubili svoje domove a drevne zajednice bile iskorijenjene i nestale. Balkanski ratovi su, takođe, predstavljali uvod u Prvi svjetski rat. Varnica koja je zapalila bure baruta bio je atentat u Sarajevu na nasljednika austougarskog trona, nadvojvodu Franca Ferdinanda 1914.

Predsjednik Srbije, Tomislav Nikolić, održao je – po njegovim standardima – krajnje umjeren govor. Bodrio ga je Milorad Dodik, predsjednik srpske polovine Bosne i lider srpske partije iz Crne Gore

Komemoracije povodom stogodišnjece rata u regionu bile su iznenađujuće diskretne. U pojedinim zemljama nisu ni pomislili da išta učine, a u drugima, poput Grčke, organizovano je svega nekoliko svečanosti, moguće zbog toga što nije bilo dovoljno novca da se uradi nešto više, premda Grci izdaju dvije vrste komemorativnih zlatnika u vrijednosti od 100 eura.

Najeminentniji događaj do sada bila je komemoracija Kumanovske bitke, koja ja održana 28. oktobra na brdu Zebrnjak. Pomenuta bitka bila je ključna za Srbe. Otomanska vojska bila je poražena, a Srbija je preuzela ono što su danas moderne države Crna Gora i Kosovo. Misa je služena u blizini kosturnice gdje su sahranjeni poginuli srpski vojnici. Predsjednik Srbije, Tomislav Nikolić, održao je – po njegovim standardima – krajnje umjeren govor. Bodrio ga je Milorad Dodik, predsjednik srpske polovine Bosne i lider srpske partije iz Crne Gore.

„Našem narodu vraćamo osporavanu ostavštinu naše veličanstvene prošlosti“, rekao je Nikolić.

„Mi ne vrijeđamo druge, samo obnavljamo naše samopoštovanje time što insistiramo na istorijskim činjenicima, branimo našu autentičnu ideju oslobađanja“.

Oslobađanje je za jednog čovjeka ono što je osvajanje za drugog. Mnogi Makedonaci su na dolazak srpskih snaga gledali kao na novi pohod a po dolasku srpskih trupa nad velikim brojem Albanaca je počinjeno etničko čišćenje.

Jugoslovenske vlasti su 1937. dovršile izgradnju kosturnice na čijem se vrhu nalazi ogromna struktura u obliku svetionika. Bugari su tu strukturu uništili 1942. ali su ostavili bazu i kosturnicu.

U Bugarskoj je organizovan svega mali broj diskretnih obilježavanja izbijanja rata. Akademik Bors Grozdanov je napravio dokumentarni film o tome, ali sa skromnim budžetom. Na nedavnoj premijeri održanoj u jednom bioskopu u Sofiji, Grozdanov je rekao da je bio šokiran što se toliko ljudi pojavilo.

Jugoslovenske vlasti su 1937. dovršile izgradnju kosturnice na čijem se vrhu nalazi ogromna struktura u obliku svetionika. Bugari su tu strukturu uništili 1942. ali su ostavili bazu i kosturnicu

Grozdanov smatra da postoje dva velika razloga zašto u Bugarskoj nisu organizovani javni događaji ili komemoracije. Prvi razlog je taj da iako je Prvi balkanski rat bio ogroman uspjeh koji je bugarske trupe doveo na 40km od Istanbula, ljudi smatraju da se pomenuti rat nastavio u rat iz 1913. a zatim u Prvi svjetski rat, u kojem se Bugarska borila na strani Centralnih sila. U oba rata, Bugarska je bila ponižena.

Drugi razlog je što je „istorija balkanskih zemalja prilično komplikovana i bugarska vlada ne želi da pravi probleme sa drugim zemljama na poluostrvu“. Zaista, bugarske vlada postaje sve razdraženija zbog što, kako smatraju, Makedonija prisvaja bugarske istorijske ličnosti.

Kosovski Albanci na Prvi balakanski rat gledaju kao na katastrofu jer su ih osvojili Srbi, koji, s druge strane, sebe smatraju oslobodiocima istorijske srpske teritorije i kosovskih Srba. „Za nas“, kaže Petrit Selimi, zamjenik ministra inostranih poslova Kosova, rat iz 1912. praktično je uveo Kosovo „u vijek lošeg postupanja“ i da je tako „izgubljen jedan vijek“. Da istorijska ironija bude veća, iako je Srbija osvojila Kosovo u Kumanovskoj bici, na istom tom mjestu ga je u junu 1999. simbolično izgubila. Nakon 78 dana NATO bombardovanja, Srbija je zvanično kapitulirala na sastanku u Kumanovu i pristala da povuče svoje snage iz, do tada, južne srpske provincije.

Prve hice u Balkanskom ratu ispalili su Crnogorci, čije su trupe ubrzo prodrle duboko u Sandžak. Crnogorci su takođe opkolili i zauzeli Skadar, koji je tada bio poznat i kao Skutari

S druge strane, Kosovari će slaviti 28. novembar, koji će u Albaniji biti još značajnije obilježen. Jedan od rezultata Prvog balkanskog rata bilo je proglašavanje nezavisnosti Albanije. (Ova nezavisna država ostavila je brojnu albansku populaciju izvan granica ove nove države.)

Prve hice u Balkanskom ratu ispalili su Crnogorci, čije su trupe ubrzo prodrle duboko u Sandžak. Crnogorci su takođe opkolili i zauzeli Skadar, koji je tada bio poznat i kao Skutari. Crnogorski kralj Nikola je, međutim, 1913. bio primoran na povlačenje, nakon pritiska britanskih i italijanskih ratnih brodova. Balkanski ratovi su u potpunosti promijenili granice i sudbinu Crne Gore. Međutim, na pitanje zašto nisu organizovani značajni događaji kojima bi to bilo obilježeno, odlazeći premijer Igor Lukšić je izjavio da se „niko toga nije sjetio“.

Šta je ko učinio u periodu između 1389. i 1945. igralo je važnu ulogu u pripremanju boraca za ratove na Balkanu 1990-ih. Činjenica da je ova kosturnica naišla na tako razočaravajuću reakciju širom regiona možda i nije loša stvar poslije svega.

Preveo: Miloš Rudović

( Tim Džuda )