Prava na ljudska prava

Svi veliki istorijski događaji imaju misaone konstrukte u formi pojma kao svoje idejne pokretače, fransucka revolucija, plod je ideja klasične francuske filozofije "espret classique” u djelima Monteskijea, Voltera, Rusoa, Didroa, Holbaha. Deklaracija prava čovjeka i građanina, naslonjena je na rusoovski koncept jednakosti, a boljševička revolucija napajala se energijom klasika marksizma i načelom revolucionarnog preobražaja društvenih odnosa, kao što će se ideal liberalne demokratije temeljiti na idejama klasika libertarijanske političke filozofije još od djela Džona Stjuarta Mila.

Grandiozna slika krupnih ideja koje su obilježile modernu političku istoriju, je takva da u njoj, naravno, postoje mnogi izostavljeni detalji, nijanse, misaoni šabloni i autori koji su inspirisali moderne političke pokrete. No, nije moguće izbjeći pomisao da političke ideologije, nalaze uporište u misaonim sistemima u nastojanju da (ne)logiku nasilja podrže logikom ljudskog razuma.

Hana Arent je briljantno ukazala na dominantne pojmove političke istorije: silu, nasilje, snagu i autoritet, brišući svaku pomisao da sila i na-silje mogu dobiti legitimitet demokratije upravo suprotno onom što je svojstveno ideološkim sistemima. Ideološke opcije XX vijeka bile su oslonjene na mesijansku ulogu izabranih nacija ili “nepogrešivih” vođa, sposobnih da izvrše korjenite promjene na točku istorije.

Opasnosti od mogućnosti da se prigrabi ekskluzivno pravo na promjenu istorijskih tokova, pratilo je evropsku političku scenu, naročito tokom XX vijeka, sa pretenzijama da se na temelju posebnih interesa nacije ili neke “naročite” klase izvrši zadata “istorijska misija”. Njihova često sladunjava demokratska retorika u praksi se završavala milionima nevino pobijenih žrtava i tiranijom najčešće jednog čovjeka ili male povlaštene kaste upravljača.

No, možemo li danas govoriti o misaonoj pozadini modernog koncepta društva, ako znamo za sva ograničenja istočno-postkomunističkih al ii granice liberalne političke teorije i njenih osnovnih vrijednosti tolerancije, slobode, individualizma. Valjanost našeg zaključka u mnogome zavisi od ktitike utopijskog mišljenja, posredstvom uspostavljanja filozofije prava sa novokantovskom distinkcijom između: ispravnog i pravednog odnosno logičnog i moralnog i povratkom prirodnog prava na globalnu političku scenu. Na pitanje quid ius? Odgovor ius quia iustum, što ne znači ništa drugo do to da je uvodni dio prava, osobeno ukrštanje pravnih i moralnih normi.

Kriza koja nas višestruko pogađa i njeni uzroci nisu samo ekonomske prirode pa ni njeno prevazilaženje se ne može postići samo reformom u politici ili ekonomiji. Kriza ima duboko moralne uzroke pa i za njeno trajnije rješavanje potrebna je globalna etika, etika univerzalnih principa, protivno relativizujućem duhu epohe koji poništava smisao vrijednosti pa i kategoriju istine.

Povezivanje pravnog sistema sa etičkim principima u modernoj jurisprudenciji zapravo je formalan način, da se pravedno/pravno kodifikuje društveni život. U tom kontekstu snaženje Međunarodnog pravnog poredka u zoni njegove suprematije nad ograničenjima nacionalnih zakonodavstava, smatramo krucijalno bitnim za stvaranje pravednijih međunarodnih odnosa, bez opterećenja ideoloških floskula, opštih mjesta, zavodljive obmane utopijskog mišljenja. Međunarodno pravo u čijem je temelju škola prirodnog prava od antike, do prosvjetiteljstva, Gracijusa i Kanta, prava u kome se u vekoovskom duhu otjeljavljuje smisao moralnosti, utoliko što se pravnoj normi izriče moralni sud kojim se uvode standardi vrednovanja moralnih radnji.

Prihvatanjem stava u kome se pravo uzima ne samo kao logika zakona, već i logika uspostavljanja pravde, uvodi se veći stepen obaveznosti i primjenjivosti prava. Odnos prava i morala, nezavisnost zakonodavca, nepovredivo pravo individualne savjesti, i odnos između legaliteta i moraliteta, tj. sudovi koji potiču iz ideje dobra i suštine moralnog iskustva (sa)činjavaju samu suštinu pojma slobode. I to u razmjerama međunarodno institucionalizovanih odnosa i jezika prava koja ima pravna i gramatička pravila kao formu, kojom se garantuju jednaka prava za sve, bez obzira na njihove pripadnosti: polu, rodu, naciji, klasi ili političkoj partiji.

Ideja prirodnog prava koja je sve više prisutna u modernoj političko-pravnoj teoriji, uzeta je kao temeljni idejni obrazac za formulisanje i praktično funkcionisanje u oblasti politike ljudskih prava i pravne Države. Škola prirodnog prava, još od filozofskih argumenata Džona Loka, je razumijevanje prava u njihovoj povezanosti sa ljudskom prirodom i njenim dostojanstvom. Ta osnovna misao može biti poluga da se obezbijedi realnost ideji Jednakosti svakog ljudskog bića na ovoj planeti. Pred zakonom svi su ljudi ravno-pravni, tj. imaju istu mogućnost da formalizuju svoja pravom propisana prava i obaveze, dok su sva ljudska bića jednaka po tome što posjeduju prirodno pravo pravo: na život, svojinu, slobodu itd. I ta prava s pravom građanin potražuje od države, proširivši ih na prava koja proističu iz prirodnog prava na dostojanstven život u političkoj zajednici.

Tzv. druga i treća generacija ljudskih prava, ekonomska i kulturna prava, zatim različiti vidovi manjinskih prava su ono što građani s pravom zahtijevaju od države, ne kao dar političke volje vladajućih elita, već nešto što im po prirodi i neotuđivo pripada.

U tom kontekstu, ključna činjenica u političkoj istoriji savremenog svijeta je ozakonjeno pravo međunarodnog poretka, bazirano na dokumentima UN-a i evropskim poveljama i preporukama manje ili više pravno obavezujući da nad-nacionalnim pravnim sistemom kontrolišu i usmjeravaju nacionalna zakonodavstva u pogledu njihove pravne legislative u oblasti definisanja i primjene politike ljudskih i manjinskih prava.

Uz čitav repertoar primjera na globalnoj političkoj sceni kojima je moguće dokazati empirijski kršenje ljudskih prava, od balkanskih prilika 90-tih do arapskog proljeća i političkih previranja u arapskim zemljama, logika i vrijednost ljudskih prava ostaje jedini pouzdan - sizmički osjetljiv instrument za konstituisanje demokratskih oblika političkih zajednica, neophodan za vladavinu pravne države. A kao jedino suvislo rešenje koje je istorija potvrdila nameće se zaključak da se u svim oblicima ratnih iskustava krše ljudska prava, prava običnih ljudi koji plaćaju visoku cijenu nečijih „mudrih“ političkih projekata i da se obrnuto samo u mirnodopskim periodima može govoriti o poštovanju ljudskih prava, kroz institucije, pravni sistem, dijalog i toleranciju.

Dakle, obrazovanje za mir jeste pred-uslov demokratije, i logike ne-nasilnog rešavanja sfere političkog, riječju ono što je potrebno da bude filozofija našeg vremena da bi smo zajednički radili na stvaranju naše humane budućnosti.

( Sonja Tomović-Šundić )