Ludaci na vlasti

U knjizi “Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca” Džon Mejnard Kejns je iskazao zabrinutost što ”ludaci na vlasti, kojima se pričinjava da čuju glasove, crpu svoje buncanje od nekog naučničkog rada iz nedavne prošlosti”.

Ipak, čak i bez naučnih teorija, simuliranje “transa” ili ludila može se ispostaviti kao ubjedljiva, moćna i prilično zarazna pregovaračka strategija. Početkom 1970-ih predsjednik SAD Ričard Nikson izabrao je tu taktiku kako bi ubijedio sjeverne Vijetnamce da on drži prst na “nuklearnom dugmetu” i da im je bolje da počnu pregovore o završetku rata, ili... A 1986. predsjednik SAD Ronald Regan je tokom usreta u Rjekjaviku začudio Mihaila Gorbačova predlogom da SAD i SSSR istovremeno unište svo nuklearno oružje.

Nije važno da li kriza eskalira ili se stišava, efikasnost strategije ludila, izgleda, zavisi od stepena dvosmislenosti “ludila” političkog lidera, sve do toga, a to čak ni istoričari neće moći shvatiti, gdje terba povući liniju između lukavstva i iskrenosti.

Uz metodu “sad hoću, sad neću”, koju je primijenio Donald Tramp u vezi nuklearnog samita sa Sjevernom Korejom, i njegovim bučnim prijetnjama povodom novih sankcija Iranu, izgleda da strategija ludila doživljava spektakularni povratak. Sada se njome koriste mnogi drugi lideri i ona se brzo širi na nove sfere, uključujući debate o reformi evropskog monetarnog i političkog sistema.

Čini se da se sada dužnička kriza u evrozoni, koja drijema nakon 2012. godine, sprema na novi skok. Na fonu vrlo niskih kamatnih stopa, ogromni državni dug Italije izgleda stabilan. Ali finansijska tržišta su sve nervoznija zbog političkih događaja u Italiji, pa je lako zamisliti svijet u kome kamatne stope rastu ili ostaju visoke. U tom slučaju italijanski dug može postati ozbiljna prijetnja evrozoni i čak globalnoj ekonomiji.

Stah pred novom dužničkom krizom u evrozoni plaši investitore još od momenta u kome populistički pokret “Pet zvjezdica” (M5S) i utradesničarska partija “Liga” nijesu mogli formirati vladu nakon nekoliko mjeseci ćorsokaka u koji su zapali nakon izbora. Koalicija M5S i “Lige”, koja je zajedno dobila parlamentarnu većinu na izborima 4. marta, otvoreno je pozajmila stranicu iz Trampovog udžbenika: htjeli su da iskoriste dug Italije da bi od Evrope dobili ustupke.

Funkcioniše li taj pristup? Prva i osnovna komponenta strategije ludila je sposobnost da dostigne nivo neodređenosti koji nanosi štetu drugim zemljama. Upravo zato data strategija ne funkcioniše, ako je primjenjuje mali broj zemalja. U to se brzo uvjerilo rukovodstvo Grčke nakon pokušaja konfrontacije sa evropskim kreditorima 2015. godine.

Ako je još zemlja dovoljno velika da uzburka globalna tržišta (a Italija očigledno to jeste), tada uspješnost strategije ludila zavisi od tri dopunska faktora. Prvo, vlada mora biti sposobna da ubijedi sve da je na “bezumne” akcije tjeraju birači. Ideja je da su za demokratski izabranu vlasu zdravorazumske akcije neracionalne, ako te akcije izazovu nezadovoljstvo birača koji su izabrali kratkovidu, ali duboko iskrenu poziciju. U slučaju Italije populisti su iskoristili razočaranje birača u partijama lijevog centra što proevropska pozicija nije ostvarila obećane rezultate.

Osim toga, unutar vlade ludaka mora da postoji vidljiva razlika između “jastreba” i “goluba”. Na bilo kakvim pregovorima druga strana će pristati na ustupke, kako bi pojačala poziciju golubova, jer savršeno razumije da će se u suprotnom jastrebovi razljutiti i početi realizaciju svojih katastrofalnih planova. U slučaju s Trampom data dinamika se primjećuje unutar jedne ličnosti, kojoj su svojstveni oštri i nepredvidljivi prelazi iz otvorenosti u bijes. Uostalom, ta se dinamika vidi i unutar Trampovog kabineta, u kom pristalica tvrde linije, savjetnik za nacionalnu bezbjednost Džon Bolton, igra ulogu jastreba. U slučaju koalicije M5S - “Liga”, jastreb je bio potreban da bi se napravila protivteža proevropskom predsjedniku Italije Serđu Matareli. Upravo su zato za ministra ekonomije i finansija populisti izabrali Paola Savonu, 81-godišnjeg ekonomistu kojeg je bivši italijanski ministar ekonomije Vinčenco Visko nazvao ”radikalnim i suicidalnim protivnikom Njemačke”. Kada je Matarela odbacio njegovu kandidaturu, M5S i “Liga” su prekinuli pregovore i isprovocirali krizu.

Najzad, da bi postigla uspjeh vlada ludaka mora imati ubjedljiv plan rata s ciljem da izazove sveopšte komešanje. Na primjer, koalicija M5S - “Liga” je pretpostavila da ona može otpočeti emisiju paralelne valute, što bi doprinijelo ubjedljivosti njenih prijetnji da će sprovesti fiskalnu ekspanziju u suprotnosti sa pravilima EU.

Pošto sve više vlada, partija i lidera počinju da imitiraju strategiju ludila, prostor za postizanje sporazuma u bilo kojim pregovorima će biti sužen i to će postati sve poželjnije. Njemački ekonomisti, koji zastupaju tvrdu liniju, već su reagovali na političku krizu u Italiji podijelivši peticiju s pozivom da se blokiraju sve reforme u eurozoni koje se mogu shvatiti kao ustupak.

Ipak, prikaz rizika strategije ludila nedovoljan je da bi ona bila poražena. Neophodno je ubijediti birače da postoje bolje alternative i da evropska integracija i dalje može pogodovati njihovim interesima.

Tokom nekoliko mjeseci prije novih izbora u Italiji i izbora za Evropski parlament u maju 2019, lideri EU će imati izvjesno, ne baš dugo, vrijeme da pokažu da evropska integracija nije samo politička paraliza i ekonomska strategija.

U protivnom, uskoro ćemo se susresti sa tamnom stranom strategije ludila. Prije abdikacije 1918. godine, njemački car Vilhelm II nije morao da se pretvara da je nestabilan; on je takav zaista i bio.

Uzimajući u obzir njegovu skolonost ka vatrenim govorima i oštrim intervjuima u novinama, car je imao nešto zajedničko sa “glavnim tviterašem” Amerike.

Postoji i druga zabrinjavajuća istorijska paralela: Vilhelm II se često hvalio svojim umijećem da postiže sporazume sa monarsima Rusije i Britanije, s kojima je bio u rođačkim vezama. Tokom eskalacije diplomatske krize u julu 1914. on je iznenada istupio sa novom velikom mirovnom inicijativom. Ali bilo je suviše kasno. Počela je igra ko će prvi da se uplaši: vodeće sile svijeta kolektivno su išle ka katastrofi.

Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston

Copyright: Project Syndicate, 2018.

( Harold James )