Afrički drevni crteži veoma liče evropskim

Praistorijski crteži urezani na stijenama otkriveni su prije pet godina nedaleko od sela Kurta (Qurta) na istočnoj obali Nila u južnom Egiptu.

Ono što je zaintrigiralo arheologe od samog početka je to što su po stilu mnogo bliži evropskoj pećinskoj umjetnosti, poput one iz Laska u Francuskoj, nego stilizovanim egipatskim prijedinastičkim prikazima iz te regije, starim preko pet milenijuma.

Tokom nedavne istraživačke kampanje naučni tim naišao je na djelimično ogoljene isklesane ploče na jednoj lokaciji kod Kurte

Utvrđivanje starosti sofisticiranim metodama pokazalo je da su rezbarije na stijenama starije od 15.000 godina, što je unijelo pravu pometnju u postojeća shvatanja o afričkoj praistoriji.

Velika Nubijska pustinja prostire se južnim dijelom Egipta, duž granice sa Sudanom. Riječ je o ogromnom prostranstvu kamenih površina i pješčanih dina. Drevne predstave na stijenama smještene su na višim djelovima pješčanog nagiba koji se graniči sa plavnim područjem Nila.

Petroglifi o kojima je riječ predstavljaju naturalističke slike divljih životinja. Do sada je identifikovano 185 pojedinačnih figura, od kojih preko tri četvrtine prikazuju izumrlo divlje goveče (Bos primigenius).

Slijede prikazi ptica, nilskih konja, gazela, riba, kao i neodređenih stvorenja („čudovišta“ ili hibrida). Otkriveno je i nekoliko stilizovanih predstava ljudskih figura sa ogromnim zadnjicama, sličnih onima pronađenim u Evropi.

Stijena sa drevnim crtežima u Kurti

Predmet, tehnika i stil, zatim arheološki i geomorfološki kontekst i patiniranje, ukazivali su mnogo ranije da umjetnost na stijenama iz Kurte potiče iz paleolitskog perioda, odnosno da je nastala između 23.000 i 11.000 godina prije nove ere.

Rezultati testiranja pokazali su da su petroglifi iz Kurte nastali više ili manje istovremeno kada i evropska pećinska umjetnost posljednjeg ledenog doba

Ovo tumačenje je, međutim, nailazilo na kritike u arheološkim krugovima zbog nepostojanja nesumnjivih naučno zasnovanih dokaza.

Tako je bilo doskora. Tokom nedavne istraživačke kampanje naučni tim koji su činili arheolozi iz Belgije, Australije i SAD naišao je na djelimično ogoljene isklesane ploče na jednoj lokaciji kod Kurte.

Stijene su datirane metodom optički stimulisane luminiscencije (OSL). Ova napredna tehnologija određuje vrijeme koje je proteklo od kada su sedimenti posljednji put bili izloženi svjetlosti (Suncu), čime se može utvrditi doba u kome su petroglifi prekriveni naslagama. U pitanju je revolucionaran postupak, koji će omogućiti da se utvrdi starost mnogih praistorijskih artefakata.

Testiranje je pokazalo minimalnu starost od oko 15.000 godina – nudeći, prije svega, čvrste dokaze da se radi o umjetnosti pleistocenskog perioda, što je najstarija grafička djelatnost ikad zabilježena u cijeloj sjevernoj Africi.

Adamov kalendar na rubu Transvalske visoravni na krajnjem jugu Afrike

(Pleistocen je geološka epoha koja je započela prije oko dva i po miliona godina i trajala do prije 11.700 godina. Nakon nje uslijedio je holocen koji traje do danas).

Rezultati testiranja pokazali su da su petroglifi iz Kurte nastali više ili manje istovremeno kada i evropska pećinska umjetnost posljednjeg ledenog doba, poput crteža u pećinama Lasko ili Altamira. Međutim, time stvar nije bila okončana.

U El-Hošu je otkriveno oko 35 crteža, uglavnom naturalističkih prikaza izumrlog divljeg govečeta. Pronađene su i antropomorfne figure poput onih u Kurti

Pomenuti rezultati precizno su posvjedočili samo o dobu u kome su petroglifi bili prekriveni prirodnim putem, odnosno zaklonjeni od svjetlosti – to je značilo da je njihova prava starost mogla biti mnogo veća.

Osim toga, bilo je očigledno da su se neki od drevnih crteža već nalazili u veoma trošnom stanju prije nego što su ih prekrili sedimenti. Stručnjaci su zbog toga pretpostavili da bi mogli biti stari između 17.000 i 19.000 godina.

To ovu umjetnost na stijenama smješta u isti period sa ranom magdalenijenskom i solitrenskom umjetnošću u zapadnoj Evropi, koje spadaju u gornji paleolit. Neki stručnjaci su otišli i dalje pretpostavljajući da bi afrički crteži na stijenama mogli da budu dokaz indirektne veze među veoma različitim kulturama.

Umjetnost na stijenama kod Kurte nije usamljena pojava. Na istom prostoru otkriveno je još pet lokaliteta, sa tematski i stilski sličnim crtežima.

Lokalitet u El-Hošu nalazi se na oko 10 kilometara zapadno od Kurte, na suprotnoj obali Nila, dok su ostala četiri u Vadi Abu Subeiri smještenoj 45 kilometara prema jugu, iznad Asuanske brane, na istoj desnoj strani Nila, kao i Kurta.

Položaj El-Hoša i Kurte na jugu Egipta, Nabta je nešto južnije

U El-Hošu je otkriveno oko 35 crteža, uglavnom naturalističkih prikaza izumrlog divljeg govečeta. Pronađene su i antropomorfne figure poput onih u Kurti.

Umjetnost na stijenama u Vadi Abu Subeiri sastoji se od nekoliko desetina figura životinja: uglavnom govečeta, ali i riba, nilskih konja, nubijskih kozoroga, afričkih divljih pasa i nubijskih divljih magaraca. Međutim, nijedna od tih lokacija nije ponudila mogućnost datiranja poput one u Kurti, koja je otvorila novu eru istraživanja paleolitske umjetnosti.

Otkrića koja zahtijevaju promjenu slike o praistoriji

Afrike Slučaj sa drevnim rezbarijama u Kurti je još jedna kockica u novom naučnom mozaiku. Sva je prilika da naše vrijeme donosi veliku promjenu naučnih paradigmi vezanih za Afriku.

Pomenućemo samo nekoliko “nemogućih” otkrića. U Nabti u Nubijskoj pustinji na jugu Egipta 1973. godine otkriven je megalitski kameni krug, na oko 800 kilometara od Kaira.

Otkriće kamenog kruga u Nabti na jugu Egipta izazvalo je pravu senzaciju

Otkrili su ga arheolozi Fred Vendorf i Romuld Šild na području koje su prije 7000-8000 godina naseljavali nepoznati nomadi. Tu se nekada nalazilo jezero na kojem su drevni stočari tokom migracija podizali logore i napajali stoku.

Ustanovljeno da je krug okrenut prema tački gdje je sunce izlazilo tokom ljetnjeg solsticija, kao i da je taj položaj prije oko sedam milenijuma odgovarao početku kišne sezone

Nakon što je zavladao sušni period prije oko 6800 godina, od jezera su ostale zavale (“plaje”). U jednoj od njih Vendorf i Šild su pronašli ostatke drevnih staništa, ali i grobnice sa ostacima žrtvovanih koza, goveda i ovaca. Najvažnije otkriće bilo je uspravno kamenje u obliku redova i krugova.

Arheolozi su tek početkom devedesetih shvatili da su te kamene strukture imale važnu ulogu u duhovnom i religioznom životu drevnih nomada. Pri tom se nije radilo o “uobičajenim” kultnim predmetima koje predstavljaju životinje ili zaštitničko božanstvo, mada je nađena figura govečeta isklesana od kamenog bloka.

Radilo se o drevnom kamenom kalendaru čija je astronomska podešenost i namjena zaprepastila naučni svijet. Taj kameni krug stajao je na sjeveru zavale, kojom se u smjeru sjever-jug, u dužini od preko dva kilometra prostiralo šest megalitskih grupa.

Ustanovljeno je da Nabta plaja nije bila samo kalendar, već je predstavljala “vrlo elegantan” drevni dijagram za posmatranje zvijezda i to najpristupačniji od svih poznatih

Ustanovljeno da je krug okrenut prema tački gdje je sunce izlazilo tokom ljetnjeg solsticija, kao i da je taj položaj prije oko sedam milenijuma odgovarao početku kišne sezone.

Utvrđeno je da je to astronomsko poravnanje odgovaralo vremenu kada je krug posljednji put bio korišćen. Ovo je ukazalo da je riječ o najstarijem afričkom obrednom središtu sa obilježjima začetka složenih društava.

Zaključeno je da se najmanja starost kompleksa mora poklopiti sa početkom ekstremno sušnih uslova, prije 4800 godina. Time je konstrukcija u Nabti smještena u vrijeme prije nastanka većine megalitskih nalazišta u Velikoj Britaniji, Bretanji i drugdje u Evropi.

Džon Mekim Melvil sa Univerziteta Kolorado istražio je kamene nizove u blizini kamenog kruga. Ustanovio je da je jedan usmjeren prema tački na kojoj se prije 6700 do 6000 godina nalazila najsjajnija zvijezda Velikog medvjeda.

Uočio je i da su dva kamena niza u blizini, takođe, imala astronomsko poravnanje – jedan je bio usmjeren ka tački gdje su se prije oko 6000 godina nalazile najsjajnije zvijezde Orionovog pojasa, a drugi ka mjestu gdje se prije 6800 godina nalazila zvijezda Sirijus. Krajem devedesetih potragu je sproveo i Tomas Brofi, astrofizičar sa Univerziteta Kolorada.

Brofi smatra da su kultura i znanje nomada iz Nabte imali određeni uticaj na tradiciju Starog egipatskog kraljevstva

Zaključke je objavio 2002. Ustanovio je da Nabta plaja nije bila samo kalendar, već je predstavljala “vrlo elegantan” drevni dijagram za posmatranje zvijezda i to najpristupačniji od svih poznatih. Ali, Brofi je otkrio i da podešenost kamenog kruga odgovara položaju zvijezda u mnogo starijem dobu.

Tri od šest kamenih ploča u sredini ocrtavale su zvijezde Orionovog pojasa onako kako je to izgledalo tokom podnevnog ljetnjeg solsticija između 6400. i 4900. godine p.n.e. Preostala tri kamena obilježavala su Orionovu glavu i ramena, onako kako su izgledali na meridijanu ljetnjeg solsticija, prilikom zalaska sunca, oko 16.500 p.n.e. Brofi je zaključio da je kameni dijagram u Nabti jedan od najvještije ikada napravljenih.

"Dizajn tog zvjezdanog dijagrama u kamenom kalendarskom krugu predivno je jednostavan i jasan", kazao je američki astrofizičar.

Međutim, u naučnim krugovima se smatra da je prosto riječ o koincidenciji. Brofi uzvraća da je vjerovatnoća da je sve slučajnost gotovo zanemarljiva. Osobito je zanimljivo što su Vendorf i Šild 1998. ustanovili da nekoliko elemenata kulture Starog kraljevstva može stajati u vezi s kulturom u Nabti.

Brofi, takođe, smatra da su kultura i znanje nomada iz Nabte imali određeni uticaj na tradiciju Starog egipatskog kraljevstva. Kamene građevine u Nabti navele su Graftona Eliota Smita, australijskog anatoma, oca teorije hiperdifuzionizma, na pretpostavku da svi megalitski graditelji potiču iz Egipta, odnosno da su graditelji s područja Nabte i oni koji su podizali megalite po Evropi - isti ljudi.

Vrlo je vjerovatno da čun iz Dufune ne predstavlja početak tradicije, već da mu je prethodio dugi razvoj”, kao i “da korijeni plovidbe i brodogradnje u Africi leže mnogo dalje u prošlosti

Ta teorija obično se odbacuje pri čemu se jednovremenost afričke i evropske megalitske kulture objašnjava koincidencijom - po kojoj su se obije pojavile u periodu od nekoliko stotina godina, rezultirajući građevinama od uspravnog kamenja.

Ali, taman što je Eliot Smitova teorija odbačena, na krajnjem jugu Afrike otkriven je 2003. godine još jedan drevni kameni krug. To zdanje predstavljalo je još jednu “nemoguću” drevnu građevinu, koja je zaprijetila postojećim arheološkim predstavama.

Da je preispitivanje slike o afričkoj praistoriji neizbježno, posvjedočio je i drevni čun otkriven 1987. godine u Nigeriji, star 8000 godina. Nađen je u regionu Jobe u selu Dufuna, u blizini rijeke Komadugu Gana.

Dokaz o tako staroj tradiciji brodogradnje bio je hladan tuš za pretpostavke da se pomorski prevoz na tom kontinentu razvio mnogo kasnije u poređenju s Evropom.

Njemački arheolog Piter Breuning sa Univerziteta u Frankfurtu, ustvrdio je da starost čuna iz Dufune "zahtijeva preispitivanje uloge Afrike u istoriji plovidbe”, jer pokazuje "da njena kulturna istorija nije bila determinisana bliskim istočnim i evropskim uticajima, kao i da je imala sopstvene, u mnogim slučajevima paralelne pravce”.

Breuning je naglasio da je nigerijski čun stilom na višem stupnju od evropskih iz sličnog perioda. Jer, "i pramac i krma su pažljivo izvedeni, što čamcu daje mnogo elegantniju formu od recimo čuna od borovine iz Pesea u Holandiji, čiji tupi krajevi i debele strane izgledaju vrlo nezgrapno”.

Zaključio je da "je vrlo vjerovatno da čun iz Dufune ne predstavlja početak tradicije, već da mu je prethodio dugi razvoj”, kao i “da korijeni plovidbe i brodogradnje u Africi leže mnogo dalje u prošlosti”.

( Slobodan Čukić )