Arhitektonski kontekst Deridinih djela - izazovi i zamke dekonstrukcije

Začarati Svijet. Da nas sve stvari iznova mame./ Jer, sve blješti ogoljeno i otčarano ukazom./ Nazad u Neviđelicu! Pouzdan zagrljaj tame./ I, zato - začarati Svijet. Pa, nekom novom stazom.

Začarati svijet, Balša Brković

Znate li kojom rečenicom počinje Manifest komunističke partije, odnosno Komunistički manifest?

OK - hajdemo, ipak, redom...

“A spectre is haunting Europe - the spectre of communism”

“Architecture of Deconstruction/ The Specter of Jacques Derrida” je naslov trodnevne, međunarodne naučne konferencije, koju zajednički organizuju Univerzitet u Beogradu/ Arhitektonski fakultet i Centar za etiku, pravo i primijenjenu filozofiju (CELAP). Konferenciju su inicirali Vladan Đokić, dekan Arhitektonskog fakulteta, i Petar Bojanić, direktor CELAP-a i Instituta za filozofiju i društvenu teoriju (IPST) koji, takođe, djeluje pod okriljem Univerziteta u Beogradu.

Konferencija će biti održana u Beogradu, u periodu od 26. do 28. oktobra, na Arhitektonskom fakultetu.

Dakle, Manifest komunističke partije počinje rečenicom: “Bauk kruži Evropom - bauk komunizma”. Sljedeća rečenica je moja omiljena: “Sve sile stare Evrope sjedinile su se u svetu hajku protiv tog bauka, rimski papa i ruski car, Meternih i Gizo, francuski radikali i njemački policajci” - ali ta rečenica nije toliko bitna u ovom kontekstu.

U prevodu sa njemačkog na engleski - Manifest je, ako niste znali, prvo objavljen na njemačkom (Manifest der Kommunistischen Partei) i to u Londonu - prva rečenica glasi: “A spectre is haunting Europe - the spectre of communism”.

Na primjer “différance” - što će reći da u borbi protiv metafizike postojanja/prisustva, dekonstrukcija uvodi ne-koncept nazvan “différance”

Taj “spectre” (UK), odnosno “specter” (US) koji kruži Evropom je zapravo istovjetan (ili barem vrlo sličan) onom “specter” koje se pojavljuje u naslovu konferencije. Uostalom, prva rečenica Manifesta na francuskom glasi: “Un spectre hante l’Europe - le spectre du communisme”.

Priča nije ni najmanje jednostavna, naravno. Kad je riječ o Deridi - ništa nije jednostavno.

Upravo sam na Internetu iskopao da je Derida u poznoj fazi života, dakle pred smrt, eksplicitno izjednačavao logiku svoja dva najznačajnija koncepta: “trace” (trag/znak) i “spectre” (avet/sablast/bauk).

Ako prvi koncept - koji je Derida elaborirao u svojim ranim radovima - učitamo u drugi - koji pripada njegovim robusnijim, tj. kasnijim fazama - onda ispada da se čitava stvar (možda) može shvatiti i kao nadgradnja Hajdegerovih ideja koje se vezuju za Hegelove ideje - i Hegelov koncept “geist”.

“Différance” je istovremeno i neka vrsta zgloba/ šarke/ baglame koja povezuje govor i pisanje

Imamo taj “geist” - inače meni jako drag pojam - i ako se podrazumijeva da ga čini izvjesna, namjerna smrt (negacija) nekonceptualne egzistencije, koja će se, opet izvjesno i namjerno, roditi u konceptu - onda ispada da je to rano “trace”, opet izvjesno i namjerno, ukršta sa spektralnim ne bi li se očistilo od silnih, negativističkih veza između egzistencije (ura!) - tj. postojanja (ura!) - i smrti (brrr).

Idemo dalje - iskopao sam još neke interesantne stvari. Na primjer “différance” - što će reći da u borbi protiv metafizike postojanja/prisustva, dekonstrukcija uvodi ne-koncept nazvan “différance” (nisam baš sasvim siguran kako se ta riječ prevodi na četvoroimeni deridijanski).

Derida uvodi to “différance” kako bi opisao samo porijeklo postojanja/prisustva i nepostojanja/ odsustva. “Différance” je, naravno, nemoguće definisati, i ne može biti objašnjeno kao “metafizika postojanja/prisustva”.

Francuska riječ “deferrer” znači i odlagati (defer na engleskom) i razlikovati (differ na engleskom). Stoga “différance” ne znači samo biti odložen, tj. ne odnosi se samo na odloženost, kao stanje ili svojstvo, već znači i različitost, tj. odnosi se na stanje i svojstvo različitosti. “Différance” mogu biti okolnosti u kojima se našlo nešto odloženo, ili okolnosti u kojima se našlo nešto različito. Odloženost, naravno, može biti i stanje ili svojstvo nečega različitog.

“Trace” je ono što znak simultano odlaže i od čega se razlikuje

Derida pojašnjava da je “différance” zapravo opozit, tj. svojstvo suprotno i postojanju/ prisustvu i nepostojanju/ odsustvu. “Différance” je istovremeno i neka vrsta zgloba/ šarke/ baglame koja povezuje govor i pisanje, kao i unutrašnje značenje i prezentaciju - koja ide prema spolja.

Čim postoji značenje - tu je odmah i “différance” - što me podsjeti na Venturijev (Robert Venturi) koncept “unutrašnje konstrukcije i spoljašnje okoline”.

OK - definitivno moram ispočetka. “Différance” je termin koji je skovao veliki francuski filozof Žak Derida, kako bi spojio dva značenja francuskog glagola “différer” (razlikovati i odložiti) u jednu imenicu - koja se ne piše différence, ali se istovjetno izgovara.

Razlog uvođenja ovog neologizma je u simultanom indiciranju/ ukazivanju na dva različita smisla, tj. načina na koji nam jezik poriče prisustvo bilo kakvog smisla: prvo, nijedan lingvistički element nema (po Sosirovoj teoriji znaka - Ferdinand de Saussure) “pozitivno”, tj. autonomno značenje - postoji samo efekat značenja zasnovan na razlici između jednog i drugih elemenata; drugo, postojanje punoće značenja se uvijek odlaže - uvijek prebacujemo značenje sa jednog znaka na drugi - i tako unedogled.

Ako, na primjer, potražimo neku riječ u rječniku - sve što ćemo pronaći su druge riječi koje objašnjavaju riječ koju tražimo. “Différance” se može shvatiti kao bazični princip ne-identiteta, koji omogućava označavanje samo ako “odlutaju” (space out) i označitelji i koncepti (sve ono što je označeno), pa se smisao pojavljuje samo kao “trace” (trag) drugih termina unutar ili nasuprot datom terminu.

Iskopao sam nešto što se zove “Glas i pismo” - riječ je o zborniku radova sa kolokvijuma posvećenog Deridinom radu i teorijskim uticajima

Derida je izbjegavao da “différance” plasira kao fiksiran koncept, draže mu je bilo da taj termin bude “nestabilan”, mada je od fundamentalnog značaja za njegovu filozofiju dekonstrukcije.

Odmah idemo na pojam “trace” - koji direktno proizlazi iz pojma “différance”. “Trace” je ono što znak simultano odlaže i od čega se razlikuje. To je taj odsutni dio postojanja/ prisustva znaka.

Možemo, drugim riječima, da pokušamo da definišemo “trace” kao znak koji je za sobom ostavila odsutna stvar, nakon što je prošla scenom svog pređašnjeg značenja. Svako postojanje/ prisustvo, da bi se shvatilo, tj. da bi se prema sebi odnosilo kao prema postojanju/ prisustvu, mora nositi trag nepostojanja/ odsustva koje ga definiše.

Proističe da originarno (ono što konstituiše izvor ili razlog) postojanje/ prisustvo mora nositi originarni “trace”, postojeći/ prisutni trag prošlosti koja se nikada nije desila - apsolutne prošlosti. Ovim je Derida dosegao - ili je barem vjerovao da je dosegao - poziciju s one strane apsolutnog znanja.

Naravno da ni “trace” ne postoji, jer briše sam sebe. Ili drugim riječima - prezentujući sebe, neminovno briše sebe. Iz razloga što svi označitelji koje smatramo za prisutne/ postojeće u okvirima zapadne misli neminovno sadrže tragove (traces) drugih (odsutnih) označitelja, proizlazi da označitelj ne može niti sasvim postojati/ biti prisutan, niti sasvim nepostojati/ biti odsutan.

OK, dosta je bilo, sad znam sve o Deridi i spreman sam za konferenciju

Sad vam je, pretpostavljam, sve jasno... meni nije, osjećam da tu ima još malo/mnogo posla.

U to ime, riješio sam da probam sa tanjega kraja. Iskopao sam nešto što se zove “Glas i pismo” - riječ je o zborniku radova sa kolokvijuma posvećenog Deridinom radu i teorijskim uticajima, što je održan 2004. godine u organizaciji pomenutog IPST-a i Narodne biblioteke Srbije - i odmah san navalio da čitam.

Da vidimo, na primjer, što kaže gospođa Jelisaveta Blagojević... izgleda da otvara podužim citatom:

“Da bi to znanje bilo istinito i da bi znalo ono što zna, potrebno je ne-znanje... Jer, neko moguće koje bi bilo samo moguće (ne i nemoguće) neko sigurno i izvjesno, unapred prihvatljivo moguće, bilo bi loše moguće, moguće bez budućnosti, jedno moguće već ostavljeno po strani, ako se tako može reći, osuđeno na život. To bi bio neki program, neka uzročnost, neko razvijanje, neko odvijanje bez događaja... Dovesti do, činiti, preobražavati, proizvoditi, to je važno”.

Citat je iz Deridine knjige “Politika prijateljstva”.

“Jednu od osnovnih pretpostavki filozofije Žaka Deride, kao i dekonstrukcije kao načina mišljenja koje se dovodi u vezu sa njegovim radom”, nastavlja gospođa Blagojević svojim riječima, “predstavlja pokušaj da se misli u paradoksima, u aporijama (an expression of real or pretended doubt or uncertainty especially for rhetorical effect - op.a.), da se simultano misle kontradiktorne tvrdnje, i da se na taj način samo mišljenje “otvori” za ono drugo, mišljenju strano, nemoguće, za budućnost, ali i za politiku...”

Savršeno, hajdemo dalje...

Konferenciju otvara Mark Kazns, predavanjem naslovljenim “Teaching Architectural History in an Architectural School”.

OK, dosta je bilo, sad znam sve o Deridi i spreman sam za konferenciju - iskopao sam i “Specters of Marx: The State of the Debt, the Work of Mourning & the New International”, da mi se nađe usput.

Dakle, spisak sudionika konferencije, tj. predavača, više je nego fascinantan: Bernard Tschumi, Catherine Ingraham, Chris Younès, Francesco Vitale, Ljiljana Blagojević, Mark Cousins, Mark Wigley, Maurizzio Ferraris, Peter Eisenman, Renato Rizzi, Zoran Lazović i... gospođa Marguerite Derrida, naravno.

Ako vas baš zanima kakve veze sve ovo ima sa arhitekturom, svima nama dragom umjetnošću i tehničkom disciplinom - onda vam predlažem da ovjerite tekst “Dekonstruktivistička arhitektura n’existe pas” Ljiljane Blagojević - imate ga u pomenutom zborniku.

Konferenciju otvara Mark Kazns, predavanjem naslovljenim “Teaching Architectural History in an Architectural School”. Govoriće o radikalnoj alternativi postojećim načinima poučavanja povijesti arhitekture, koju posljednjih godina pokušava provoditi na londonskom Architectural Associationu.

Rekoh li vam da će sva predavanja biti na engleskom - i da nema prevoda.

Dakle, vidimo se u Beogradu - ispred zgrade Tehničkog fakulteta, na adresi Bulevar kralja Aleksandra 73/II.

( Borislav Vukićević )