„Uliks” je osuđen na dug i zanimljiv život

Ovih dana mogli smo pročitati izjavu popularnog pisca Paula Koelja o tome, kako je Džojsov „Uliks“ zapravo budalaština i da je to djelo učinilo mnogo štete (nije precizirano da li na književnost ili na ljude). Ova izjava je isplivala samo par dana nakon što sam pomenuo Džojsa kao pisca koji revolucionisao književnost i kao najvažniju figuru u književnosti dvadesetog vijeka.

Stoga, osjećam veliku potrebu, ne da branim Džejmsa Džojsa od Paula Koelja (ta je svađa jednosmjerna), nego da branim svoj prethodno izrečen stav o značaju koji Džejms Džojs ima za književnost uopšte.

U istoriji književnosti je bilo dosta primjera osporavanja velikih “klasičnih“ djela i autora. Jasno je da svako promišljanje o nekom velikom književnom djelu može samo da mu koristi u bilo kojem smjeru da se ta kritika kreće, jer kao što sam u ranijem tekstu pomenuo, parodija, pa čak i negiranje nekog djela, su jedan vid afirmacije klasičnosti.

Nerazumijevanje na koje su djela i autori nailazili tokom vjekova nije sasvim nova stvar

Dešavalo se da se za neka književna djela i autore govorilo da su štetni kako za ljude, tako i za književnost; nadalje, optuživana su da su plagijati i da su nemoralna. Na toj listi se nalaze djela danas smatrana vrijednim književnim ostvarenjima: Alisa u zemlji čuda, Madam Bovari, Lolita, Biblija, zatim autori poput Marka Tvejna, Salmana Ruždija, Aleksandra Solženjicina, Danila Kiša, itd. Nerazumijevanje na koje su djela i autori nailazili tokom vjekova nije sasvim nova stvar.

Primjera je takvih dosta, između ostalih, Platon je osudio Homera, da loše i štetno utiče na omladinu i na stanovnike, jer podstiče i razvija njihovu emotivnu stranu ličnosti. Na taj način je Platon osuđujući ga priznao mu uticaj koji ima na ljude, i to da njegovo djelo ispunjava svoju najvažniju funkciju u književnosti, a to je da emotivno komunicira sa svojim čitaocima, dok mu književnu snagu niko nije ni osporavao. Smatrali su ga prauzorom grčke tragedije, a Eshil je nazivao svoje drame “mrvicama sa bogate Homerove trpeze”.

Veliki ruski pisac Nikolaj Gogolj proglasio je “Odiseju” najsavršenijim delom svih vekova, "riznicom detinjski lepoga", više od dvije hiljade i petsto godina nakon njenog nastanka. Dakle, svako veliko i vrijedno književno djelo, koje hoće da traje vjekovima, mora u jednom vremenu biti i osporavano i veličano. U tom smislu, ja posmatram Koeljovu kritiku, koja dolazi samo devedeset godina nakon nastanka “Uliksa”, kao početak afirmacije tog veličanstvenog djela. Ovo su znaci da se “Uliks” nalazi u ranoj mladosti svoga dugoga književnoga života.

Paulo Koeljo izjavljuje za Uliksa da je u njemu sve “ogoljeno” i da je on “čist stil” i da zbog toga u njemu nema ničeg. Osudio je pisce koji obraćaju previše pažnju na samu formu. Prije svega, ogoljavanje postupka je jedan od najvažnijih modernističkih i post-modernističkih postulata. Kao kritiku iznio je upravo ono što “Uliks” treba ili želi da postigne, a to je promjena načina na koji vidimo neku priču.

Vladimir Nabokov je u svom eseju, povodom Džojsovog djela, opisao formu “Uliksa”, kao da čovjek pokušava da sjedi na plaži i gleda kako prolaze ljudi tako što stavi glavu između nogu, uspravi se i svijet posmatara naopačke. Taj način stvaranja su formalisti nazvali “oneobičavanje postupka”. Nabokov kaže da se taj trik mijenjanja pogleda, mijenjanja prizme i tačke gledišta, može porediti sa Džojsovom novom tehnikom pisanja kroz koju vidimo zeleniju travu i svježiji svijet, ili kako to Viktor Šklovski, ruski formalista, kaže: “Postupak osvježava naš pogled na svijet”.

Vladimir Nabokov je u svom eseju, povodom Džojsovog djela, opisao formu “Uliksa”, kao da čovjek pokušava da sjedi na plaži i gleda kako prolaze ljudi tako što stavi glavu između nogu, uspravi se i svijet posmatara naopačke

Vladimir Nabokov još kaže da je čitav “Uliks” namjeran obrazac tema koje se ponavaljaju i sinhronizacija trivijalnih događaja. U tu svrhu Džojs je koristio razne stilove pisanja. Nabokov nabraja neke od njih: prvi je “orginalni Džojs”, direktan, lucidan, logičan i ugodan. Drugi je nesavršen, brz, slomljen, koji se naziva tok svijesti; i treći je parodija raznih literarnih i neliterarnih formi. Mijenjanje pogleda, to jest tačaka gledišta, prati i mijenjanje stilova pisanja. To je upravo genijalnost koju nam ovo djelo nudi.

„Roman je kao ogledalo koje čovek prenosi cestom. U njemu ćete videti kako se odražava čas nebesko plavetnilo, a čas blato drumskih kaljuža“ - piše Stendal u svojoj knjizi “Crveno i crno”. Džejms Džojs je uperio svoje ogledalo prema ljudskoj duši i ljudskom mozgu i pokušao da predstavi način na koji Leopold Blum, Sefan Dedalus i Moli Blum razmišljaju, osjećaju i posmatraju jedne iste događaje oko sebe. Ogolio je ljudsku dušu i dao nam priliku da kroz “ogledalo njegovog romana” u nju pogledamo.

Roman Džejmsa Džojsa jeste “ogoljavanje postupka” i jeste “čist stil” (ono čemu je težio i Flober u svojim najboljim djelima) i Paolo Koeljo je upravo izjavio da je “Uliks” sve ono što on treba da bude. Da je štetan, rekli su nam davno vlade Velike Britanije, Amerike i Australije kada su neposredno nakon njegovog izdavanja zabranile njegovo čitanje zbog prisutnosti seksualnog sadržaja (dakle, i pored izjave Koelja da u njemu “nema ništa” ovo djelo ipak ima neki sadržaj).

Taj “seksualni sadržaj” je često “ogoljavanje” seksualnih misli jedne žene, što je i u vrijeme pojavljivanja ovog djela bilo tabu tema i izgleda da je to i danas. Ovom izjavom Paulo Koeljo je, dakle, samo predvidio “Uliksov” dug i turbulentan život, kakav, uostalom, i treba da bude život jednog “blistavog i trajnog” djela; i potvrdio da je on, Paulo Koeljo, pronicljiv i dobar čitalac.

( Ethem Mandić )