Najljepši crnogorski stari gradovi: Stražare i opominju

Pod različitim imenima Crna Gora je postojala više vjekova, a iz onih najranijih godina postojanja ima izuzetno kulturno, etničko i državno nasljeđe, koje je nedovoljno izučeno.

Stari gradovi, iako su uglavnom zapušteni i nedovoljno istraženi, stražare iznad nas, našeg vremena, opominju na prolaznost i svjedoče o minulim vjekovima, civilizacijama i životu iz tog vremena.

Duklja

Prof. dr Božidar Šekularac zapisao je da “Crnogorci imaju svoj identitet, svoju istoriju, milenijumsku državnu tradiciju, svoju kulturu i svoje ime. Valorizacijom svojih vrijednosti - istorijskih, kulturnih, nacionalnih, na naučnim istinama zasnovanim, ne samo što ćemo najbolje pomoći sebi i drugima nego je to naša velika moralna i svaka druga obaveza”. I zapitao se “imamo li pravo pred istorijom, pred Bogom i ljudima, pred budućim generacijama Crnogoraca da se odričemo Dukljanske države, temelja crnogorske prošlosti, što bi značilo da se odričemo svoje izvornosti”.

Najljepši stari gradovi Crne Gore: Svjedoci vjekova i civilizacija >>>

Kada se kaže Duklja većina pod tim podrazumijeva stari grad na sastavcima Zete i Morače koji je više vjekova, dok ga nisu razorili razni neprijatelji bio prijestonica Dukljanske države.

Oblast Duklja se u ranom srednjem vijeku prostirala od Boke Kotorske do Bojane u primorju i u unutrašnjosti od Risna do izvora Pive. Ime Duklja potiče od imena rimskog municipija Doclea u oblicima Dioclea, Dioclia, slovenski Dioklitija. Srednjovjekovni oblik Dioklija povezuje se sa imenom cara Dioklecijana koji je po majci porijeklom iz grada Duklje. Do X vijeka upotrebljava se naziv Duklja, a od tada prevladava naziv Zeta. U XV vijeku, za područje u unutrašnjosti od primorskih planina, današnje Hercegovine na sjeverozapadu i rijeke Zete i Morače na jugu i jugoistoku preovladava nazim Crna Gora.

To ime je kasnije, naročito u XIX vijeku, obuhvatilo cijelo područje današnje države Crne Gore. Ime Duklja za Dukljansku državu posljednji put se pominje u djelima čuvenog crnogorskog štampara Božidara Vukovića Podgoričanina.

Grad Duklja bio je jedan od najznačajnijih rimskih gradova na ovim prostorima, na čijoj se teritoriji i danas nalaze ostaci hramova, termi, nekropola i foruma. Rimska vlast u Duklji učvrstila se u I vijeku, kada su poslije dugih borbi sa Ilirima grad osvojile rimske legije.

Rimljani su Duklju brzo uzdigli i napravili politički, kulturni i religiozni centar provincije Prevalis, sa municipijalnim pravima. To je značajno uticalo na promjenu strukture stanovništva i na društveno-ekonomske odnose. Dolaskom novih stanovnika grad se otvarao, razvijale su se trgovinske veze sa Italijom, Dalmacijom i istočnim regionima, a nešto kasnije i sa Makedonijom i Grčkom. Početkom VI vijeka Duklja je doživjela katastrofalan zemljotres, a 609. godine su je opljačkali i ponovo razorili Avari i Sloveni.

Medun

Stari grad - utvrđenje Medun, tačnije njegovi ostaci nalaze se oko 13 kilometara sjeveroistočno od Podgorice i potiču iz antičkog perioda.

Iako je najvjerovatnije sagrađen između IV i III vijeka prije nove ere, prvo kao tvrđava, a kasnije kao grad, prvi ga pominje rimski istoričar Tit Livije u svom obimnom istoriografskom djelu o Rimu Ab Urbe Condita u kom Meteon opisuje kao grad ilirskog plemena Labeata u kome je za vrijeme rimsko-makedonskog rata obavljena razmjena talaca između ilirskog kralja Gencija i makedonskog Perseja.

O postojanju naselja na lokalitetu današnjeg Meduna svjedoče značajni arhitektonski ostaci koji se tamo nalaze.

Sudeći po položaju, načinu gradnje i konstrukciji zidina to je bio značajan ilirski grad na području Labeata, s tipičnim karakteristikama utvrđenih gradova toga doba sa akropolom i podgrađem čije su moćne zidine podigli grčki graditelji.

Niše između akropolja i podgrađa, pronađene prilikom arheoloških istraživanja na tom lokalitetu, služile su u kultne svrhe. Ugrađeni odvodni kanali, ukazuju na vrstu žrtve - libaciju, žrtvu izlivanja. To znači da je tu prinošena tečna žrtva, koja je odlazila u zemlju, što se u obje pronađene niše jasno vidi po tragovima kanala koji se od njih spuštaju naniže.

Izlivanje žrtvenih ponuda i slivanje u zemlju govori da su tu poštovani kultovi božanstava podzemnog svijeta, ili htonskih božanstava, odnosno kultovi predaka i pokojnika, koji takođe pripadaju podzemnom svijetu. Zmija je po svojoj prirodi najviše vezana za te kultove, što ide u prilog pretpostavci da su u ovim nišama u Medunu obavljani obredi vezani za kult zmije, mitskog pretka Ilira.

Sjeveroistočno od kuća gornjeg Meduna, u šumi nalaze se humke nasute kamenom, a ima ih i južno i jugozapadno od Meduna. Sjeverno od grada postoji veća nekropola, tu grobovi nisu pod humkama već su direktno ukopani u zemlju i ograđeni nepravilnim kamenim blokovima. U jednom od tih grobova otkriven je primjerak grčkog pehara - skifosa, kao i primjerak grubo izrađene bočice od pečene zemlje.

Danas postoje vidljivi ostaci zidova izgrađeni od velikih blokova klesanog kamena postavljeni u nekoliko redova. Gotovo svi sačuvani ostaci bedema srednjovjekovnog Meduna nalaze se u veoma lošem stanju. Na više mjesta su isprekidani i obrušeni, dok su negdje vidljivi samo u tragovima. Osim stepenica iz ilirskog perioda koje su usječene u stijene na svim stranama iz istog perioda su i djelovi zapadnog zida koji je nadograđen u srednjem vijeku.

U podnožju zidina ovog grada i utvrđenja, živio je poznati crnogorski vojvoda, književnik i junak Marko Miljanov. On je u akropoli pred malom crkvom i sahranjen. Ispod Meduna nalazi se njegova rodna kuća koja je pretvorena u muzej.

Obod

Prvi pomen srednjovjekovnog grada Oboda vezan je za vladara Zete Ivana Crnojevića, koji je bježeći od turske vojske, na Obodu 1475. godine podigao utvrđenje i manastir čija je crkva posvećena sv. Nikoli. Ivan Crnojević je tu prenio svoju prijestonicu sa Žabljaka, a manastir je postao sjedište zetske Mitropolije.

Kasnije je prijesto Mitropolije premješten na Cetinje. Manastir je stradao najezdom Turaka krajem XVII vijeka. Crkva je obnovljena 1743. godine na temeljima stare, koja je sačuvana do danas. U crkvi se nalazi jedan od najljepših ikonostasa porodice Đinovski iz 1910. godine.

Obodski grad je poznatiji po prvoj crnogorskoj štampariji nego kao mjesto u kom su stolovali Crnojevići. Ivanov sin, Đurad Crnojević iz Venecije je donio štampariju koja je počela sa radom 1493. godine i u kontinuitetu radila do 1496. godine.

U toj štampariji, 4. januara 1494. odštampan je Oktoih, prva štampana knjiga kod Južnih Slovena, 38 godina poslije Gutenberga. Obodska štamparija bila je prva državna štamparija u Evropi. Štampari su bili jeromonasi, a među njima najvještiji bio je Makarije, koji je sa osam pomagača, na Oktoihu radio godinu dana. Osim Oktoiha iz ove štamparije izašle su još četiri knjige.

Uprkos tome što je grad-tvrđva Obod značajna tačka u crnogorskoj istoriji danas su od nekadašnjih objekata ostali tragovi jedne porušene zgrade, za koju se pretpostavlja da je pripadala štampariji i dio masivnog gradskog bedema.

Spuž

Srednjovjekovni grad Spuž u epici se opjevava kao turski grad koji je nekada bio značajni tranzitni centar i vojna utvrđa koja je čuvala turske karavane. Pominje ga jedna povelja iz 1378. godine, o njemu ima svjedočanstava iz 1380–1382. godine kada je pripadao bosanskom kralju Tvrtku, koji ga pominje u svojoj povelji Dubrovčanima.

U nekim zapisima 16. i 17. vijeka, mada nije potvrđeno, Spuž se pominje kao mjesto rođenja Save Nemanjića. Uz sve ovo postoje tvrdnje da je stariji od pisanog pomena, jer ga neki istraživači koji Spuž i njegove bedeme zbog blizine Duklje vezuju za Prevalitanu, rimsku provinciju "superiore". U prilog tome da su u pravu, ide rimsko ime ovog grada iz daleke prošlosti - Alata.

U zavičajnom muzeju u Danilovgradu čuvaju dva mača koji su pronađeni u podnožju Spuške glavice iz perioda Tvrtka I.

Nekada poznat kao turski grad sa Gornjom tvrđavom na spuškoj glavici od kog su danas ostale samo ruševine, Spuž je imao tri kapije odbrane, Acka vrata, Bujrumsku i Alagića kapiju. Danas je očuvana samo kapija na utvrđenju kroz koju se ulazilo u Citadelu.

Gornja tvrđava je podignuta na kupastom brdu usred ravnice, iznad jednog meandra reke Zete, a kasnije je vezan zidovima sa podgrađem koje je utvrđeno u tursko vrijeme. Od najstarijeg utvrđenja vrlo malo je ostalo u centralnom dijelu sadašnje citadele.

Na Spuškoj glavici je nekada zavisno od ratnih potreba Otomanske imperije, bilo stacionirano čak i do 18 hiljada vojnika iz cijele turske carevine. Ova tvrđava i pored toga što je značajan kuturno-istorijski spomenik i što se nalazi pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture prepuštena je zubu vremena, ali i devastirana odnošenjem kamena sa njenih bedema kojim je izgrađen i veliki broj današnjih kuća u Spužu.

Momčilov grad

Osam kilometara istočno od Žabljaka, na ivici Jezerske visoravni na Durmitoru, na uzvišenju, visoko iznad Tare, nalaze se ostaci srednjovekovnog grada Pirlitora. U istorijskim izvorima se Pirlitor ne pominje, ali se vjeruje da potiče iz XIV vijeka i da ga je podigao Sandalj Hranić Kosača, bosanski vojvoda koji je do 1419. bio najmoćniji velikaš bosanske države.

Pirlitor je ležao na srednjevjekovnom putu Nikšić – Pljevlja, koji je išao preko prostranog i visokog platoa Jezera na visini od oko 1450 metara. Na Pirlitoru je bilo malo utvrđenje, a nije isključeno da je dvor Sandaljev i mjesto gdje je herceg Stjepan Vukčić Kosača boravio 1453. godine bio baš Pirlitor, koji je po svemu do sada poznatom bio jedino utvrđeno mjesto na Jezerima.

Neznatni ostaci grada leže na jednom uzvišenju, na ivici visoravni Jezera. Jedini dio zida koji se danas može vidjeti, vjerovatno dio jedne kule, nalazi se na najvišoj tački uzvišenja ispod koga je prema Tari bio suvi šanac.

Pirlitor je poznatiji po epskom junaku vojvodi Momčilu koji je umro zbog izdaje svoje žene. On se pominje u epskoj narodnoj pjesmi "Ženidba kralja Vukašina". Narodna pjesma o vojvodi koji je živio u gradu Pirlitor jedna je od najpopularnijih legendi na ovim prostorima.

Prema legendi Momčilo je imao krilatog konja Jabučila, mač sa očima, i bio je nepobjediv. Dok je vojvoda Momčilo jahao konja Jabučila, niko mu ništa nije mogao nauditi, niti ga je ničija sablja mogla sustići. O velikom junaku, njegovoj lijepoj ženi Vidosavi i čudesnom konju pročulo se svuda po svijetu.

Galerija

( Jelena Jovanović )