Objekat koji je otvorio novu stranicu u razvoju Podgorice

Životni vijek u arhitekturi je i kratak i dug. Kratak je da bi se izgradio osoben opus koji jasno i nedvosmisleno pripada jednom vremenu, sa svim vrlinama i manama što ih ta pripadnost implicira, i dovoljno dug da bi svi ideali i principi koji su odredili taj opus bili prevaziđeni.

Zapravo, nije potreban čitav životni vijek da bi se ukusi i uvjerenja promijenili. Ono što se ne mijenja je kvalitet ostvarenja, kao i strast i predvidljivost kojom sadašnjost odbacuje blisku prošlost.

Ejda Luiz Hakstebl (Ada Louise Huxtable)

Kontekstualna analiza Hotela Crna Gora, prvog poslijeratnog podgoričkog hotela, ozbiljna je priča - koju je nemoguće ispričati ad hoc, bez relevatnih podataka i činjenica, do kojih, bojim se, nećemo lako uspjeti da dođemo, jer nikada nismo gajili strast prema pedantnom arhiviranju arhitektonskih projekata i drugih dokumenata koji se tiču građenja - zato ovo što slijedi shvatite kao pokušaj da se problematizuju dva manje-više očigledna aspekta te priče.

Hajde da krenemo od poznatog Hotela Hilton u Istanbulu - prvog hotela iz lanca Hilton u Evropi i uopšte izvan SAD - i nekih paralela između tog hotela i Hotela Crna Gora.

Naravno, nema dvojbe da je program hotela u Istanbulu bio znatno složeniji od programa hotela u Podgorici

Dakle, Hilton je podignut u gradu na Bosforu 1955. godine - dvije godine nakon što je u glavnom gradu tadašnje Republike Crne Gore podignut hotel - koji će nakon što bude temeljito rekonstruisan - do neprepoznatljivosti - biti posljednji Hilton u Evropi, barem neko kratko vrijeme.

I dok je međunarodna arhitektonska kritika gotovo jedinstvena u stavu da hotel u Istanbulu spada u red tzv. klasičnih ostvarenja modernističke arhitekture - neki kritičari čak tvrde da je to prvi objekat sagrađen u tzv. komercijalnom internacionalnom stilu u Evropi, što svakako treba uzeti s rezervom - hotel u Podgorici nije uspio da dočeka ni poštenu stručnu evaluaciju, prije nego što će, sasvim je izvjesno - nestati - tj. neće više postojati u izvornom obliku.

Hilton u Istanbulu je potpisao poznati američki arhitekt Gordon Banšafta. Na projektu je, kao koprojektant, sarađivao Sedad Eldem, domicilni arhitekt. Hotel Crna Gora je ostvarenje Vujadina Popovića, crnogorskog arhitekte, koji je neposredno nakon te realizacije emigrirao u Australiju.

Ono što se jasno nameće kad uporedimo ta dva ostvarenja je da su oba građena u istom stilskom ključu - koji je, ako mene pitate, neuporedivo bliži predratnom racionalističkom, nego posljeratnom internacionalnom ključu.

"... savremena arhitektura (...) se nije odrekla ni jednog od materijala koji nas vodi ekonomiji", piše Vujadin Popović 1952. godine

Naravno, nema dvojbe da je program hotela u Istanbulu bio znatno složeniji od programa hotela u Podgorici - drugačija je i njihova pozicija u prostoru, prvi se nalazi na uzvišenju, na osamljenom mjestu, a drugi u centru grada - ali moramo priznati da je taj strogi, urasterisani blok - nešto što određuje oba hotela. Sasvim je izvjesno i da je poslijeratni funkcionalizam bitna okosnica oba ova projekta.

Interesantna je i činjenica da je hotel u Istanbulu bio rezultat aktuelizacije principa koje danas prepoznajemo kao ne toliko eksplicitnu varijaciju na temu korporativne ideologije - prvenstveno podređene sticanju profita, naravno - ali je u ono vrijeme ta priča imala i nazovi-pozitivne konotacije.

Principi su, u ovom slučaju, proklamovali širenje idealizovane varijante američkog načina života van granica SAD - pa je u to ime trebalo graditi luksuzne hotele u državama neposredno izloženim komunističkoj opasnosti, tj. propagandi - koja je u to vrijeme bila vrlo sugestivna - kako bi se osnažila vjera u prednosti zapadne demokratije.

Hotel Hilton u Istanbulu - i svaki sljedeći hotel iz lanca Hilton građen izvan SAD - trebalo je, drugim riječima, da predstavlja "Ameriku u malom" i da, kako je tvrdio Konrad Hilton (Conrad Hilton), vlasnik i osnivač lanca, "pokaže drugu stranu medalje državama izloženim komunizmu".

Hoteli Hilton su, u najkraćem, trebalo da manifestuju američku vjeru u istinu, ekonomski progres i moralne vrijednosti - i činili su to savršeno, isključivo izražajnim sredstvima elegantne moderne, tj. internacionalnog stila - mada nije sve teklo glatko - bilo je i snažnog otpora gradnji hotela Hiltonovog lanca, pogotovo u sredinama sa bogatom i dugom tradicijom građenja, gdje je svakako postojala razvijena svijest o vrijednosti te tradicije - tj. u gradovima poput Pariza, Rima, Firence ili Atine.

U svakom slučaju, svi se slažu da je u estetskom smislu najdalje otišao upravo hotel u Istanbulu.

Daleko bi nas odvelo detaljnije poređenje hotela u Istanbulu i Podgorici - dovoljno je, za sada, uočiti frapantnu formalnu sličnost ta dva objekta

Hiltonov program izgradnje hotela širom svijeta podudarao se sa programom izgradnje američkih ambasada. Cilj tog programa je bio da jasno naglasi prisustvo Amerike kao progresivne super sile - takođe kroz elegantna izražajna sredstva apstraktnog internacionalnog stila.

Ako prihvatimo da je u Istanbulu Banšaftu sigurno bio na raspolaganju kvalitetniji i raznovrsniji materijal od onoga koji se početkom pedesetih mogao naći u ratom opustošenoj Crnoj Gori - onda se nameće zaključak da je Vujadin Popović u Podgorici odradio vrhunski posao vrlo ograničenim sredstvima.

"... savremena arhitektura (...) se nije odrekla ni jednog od materijala koji nas vodi ekonomiji", piše Vujadin Popović 1952. godine, "... zidovi se mogu graditi od kamena, opeke, drveta ili heraklita, a krovovi od crijepa, ljepenke, slame, salonita i lima i svi ti materijali mogu da stvore 'pravu plastičnu viziju' jednog objekta, ako sa svim tim materijalima rukuje istinski tvorac".

Biće da je pedesetih godina prošlog vijeka u Crnoj Gori, kao i u čitavoj Jugoslaviji, postojala vjera u novo vrijeme - vjera koja je svoj arhitektonski izraz pronašla u širokom potezu, te racionalnosti, funkcionalizmu i eleganciji modernizma - što je imalo i svoju političku konotaciju - modernizam je bio idealno formalno sredstvo za manifestaciju radikalnog raskida sa "trulom" prošlošću.

Daleko bi nas odvelo detaljnije poređenje hotela u Istanbulu i Podgorici - dovoljno je, za sada, uočiti frapantnu formalnu sličnost ta dva objekta - i prihvatiti naizgled paradoksalnu činjenicu da su bili produkti suprotstavljenih ideologija.

Hotel Hilton u Istanbulu

Druga očigledna stvar u vezi sa Hotelom Crna Gora tiče se načina na koji je njegovo pozicioniranje u prostoru uticalo na brisanje kompletne predratne hotelijerske tradicije u Podgorici - kao i na pozitivno razrješenje ključnog problema urbanog razvoja predratne Podgorice.

Naime, najfrekventnija komunikaciona linija što je povezivala staru, otomansku Podgoricu, koja se vjekovima spontano formirala na lijevoj obali Ribnice - i Mirkovu, tj. Novu varoš, novi dio grada oformljen krajem XIX vijeka na desnoj obali Ribnice - išla je preko Tabačkog mosta - koji je istorijski i u svakom drugom pogledu pripadao otomanskom integralu - kao i svi ostali predratni mostovi na Ribnici, ako izuzmemo Knjeginjin most, sagrađen 1907. godine, otprilike na mjestu gdje se nalazio Abdovića most - srušen nakon što je pretrpio ozbiljna oštećenja u zemljotresu 1905. (Knjeginjin most je takođe srušen - i to u jednom od brojnih bombardovanja Podgorice tokom Drugog svjetskog rata - danas se na njegovom mjestu nalazi Most 5. maj).

I dok smo sa jedne strane imali nepravilnu matricu otomanskih sokaka i mahala, a sa druge plansku, ortogonalnu, neoklasicističku matricu gradskih ulica i blokova - Tabačkom mostu je pripala uloga kjučne spone između ta dva morfološki raznorodna gradska entiteta.

Najbitnija karakteristika zone oko Tabačkog mosta bio je čitav niz privrednih sadržaja - poput mlinova, zanatskih radnji, tu se nalazila i kasapnica, kasnije i sekundarna gradska pijaca - koji su suštinski pripadali otomanskoj kasabi, odnosno rubnoj zoni kasabe.

Formiranjem novog dijela grada, ta zona je u neku ruku poprimila i odlike pseudo-centralne gradske zone - mada je u svemu zadržala svoj privredni karakter. Najznačajniji novi sadržaj je bio Monopol duvana - tj. Fabrika duvana, osnovana početkom XX vijeka.

Izgradnja Hotela Crna Gora označila je i otvaranje nove stranice u razvoju Podgorice

I dok smo sa jedne strane imali Mirkovu varoš - kao indikator novog vremena - a sa druge Staru varoš - kao otomanski relikt - između smo imali Tabački most i trgovinsko-zanatsko-industrijski kvazi-aglomerat tradicionalnih i novih sadržaja i infrastrukturnih pozicija.

Korak sa svijetom

Izgradnjom novog, velelepnog hotela na poziciji koju je tangirala transferzala koja je išla preko Tabačkog mosta ka centralnom gradskom trgu - kao i Mosta Braće Zlatičanin u produžetku Ulice slobode - obesmišljena su, jednom za svagda, neformalna "dešavanja" u zoni Tabačkog mosta.

Izgradnja Hotela Crna Gora označila je i otvaranje nove stranice u razvoju Podgorice - ovoga puta kao glavnog grada jedne od šest republika Titove Jugoslavije. Ako krenete da analizirate fotografije brojnih predratnih hotela u Podgorici - pogotovo onih u Njegoševoj ulici: Imperijal, Jadran, Beograd - ili Hotela Evropa koji se nalazio upravo na mjestu Hotela Crna Gora - uočićete da je stilsko ozračje tih hotela - riječ je mahom o varijantama pseudo-istoricizma, tj. eklektike - ukazivalo na duboki provincijalizam - dok je ozračje Hotela Crna Gora snažno i precizno ukazivalo na htijenje da se uhvati korak sa progresivnim arhitektonskim stremljenjima u svijetu.

Bojim se da predložena varijanta budućeg Hotela Hilton Podgorica Montenegro - ukazuje na povratak u uske provincijalne okvire sredine koja nije u stanju niti da vrednuje tradiciju, pogotovo recentniju - niti da ponudi neki novi, originalni kvalitet.

( Borislav Vukićević )