Đilas i istorija

Prijatelji me pitaju čemu pisanje o akademskim temama u vremenu kada društvo toliko ulaže u promociju "zbirke tračeva i zbornika iskaza doušnika" ,"mahaluše iz Papa i mister Poaroa" i kada jedan impresivan naučni skup održan na Filozofskom fakultetu o Đilasu i njegovoj ulozi u istoriji biva maltene prećutan od strane medijske zajednice, kao da je to bila direktiva samog Đilasa. Dokle god pitanje "Je li to Đilas živ" bude imalo smisla, teme o Đilasu su teme iz našeg svakodnevnog života. Odabrao sam onu, koja je najbliža mom profesionalnom afinitetu, intelektualnom senzibilitetu i od interesa je za nauku kojoj sam posvećen.

Dakle, pitanje "Đilas i istorija", nije pitanje o tome da sam Đilas jeste istorija, svjedok i subjekt istorije, već o tome kako ideologija oblikuje istorijsku svijest, utiče na razvoj istoriografije, oblikuje mišljenje istoričara, postane dio "školske istorije", način mišljenja, pa ako hoćemo i ponašanja, odnosno odnosa prema prošlom. Kao šef Agitpropa, Đilas je bio pozvan da "novo shvatanje o čovjeku u duhu učenja marksizma, lenjinizma" ugradi u školski sistem, postavi njegove osnove, trasira ideološku matricu njegovog razvoja i definiše smisao učenja pojedinih oblasti. Što se istorije tiče, tu je "sovjetsko iskustvo" bilo nezaobilazno. Važne pojave ruske istorije u svjetlu opravdanja svoje političke prakse bile su predmet razmatranja i vođe Oktobarske revolucije Vladimira Iljiča Lenjina (1870-1923), koji je utemeljio shvatanje o zakonitosti istorijskog razvoja, klasnoj borbi kao njegovom pokretaču u ruskoj istoriji. Njegova interpretacija kapitalizma opravdava gledište o neminovnosti građansko- demokratske i proleterske revolucije u Rusiji.

Poslije pobjede Oktobarske revolucije, istoriografija u SSSR- u se našla pred izazovom kako da upotrijebi nasljedstvo građanske istoriografije i prilagodi ga oblikovanom marksističkom pristupu. U tom smislu, kao organizator sovjetske istoriografije javlja se Mihail Pokrovski (1868-1932), Lenjinov saborac i zastupnik mišljenja koja su se razlikovala od Lenjinovih. Poslije revolucije, Pokrovski preuzima zadatak organizovanja istorijske istraživačke i pedagoške djelatnosti (1918-1922) i kao čelnik Komunističke akademije koja se bavi teorijom, izdavaštvom, organizuje Društvo istoričara marksista. Iz potrebe novog tumačenja prošlosti nastaje knjiga Pregled ruske istorije u kojoj se ruska prošlost prikazuje shematski, uz pomoć apstraktnih generalizacija sa izostavljanjem ruskih nacionalnih posebnosti. Škola Pokrovskog je dozvoljavala različitost mišljenja i bila izrazito liberalna u odnosu na nasljednike i činjenicu da je uslijedila staljinistička čistka. Samog Pokrovskog spasla je smrt te nije mogao biti svjedok Staljinovog uređivanja istorije. Od tada su postojale samo Staljinove neoborive istine, a zadatak istoričara je bio da se bave njihovim razrađivanjem.

Staljinova intervencija u istoriji počinje 1931. pismom O nekim pitanjima istorije boljševizma, da bi se čitav proces završio do 1938. godine kada je objavljen Kratak kurs istorije SKP(b). Optužujući istoričare uglavnom za trockizam, Staljin je izvršio čistku nepodobnih, raspustio Komunističku akademiju i Društvo istoričara marksista, uništio Školu Pokrovskog i promovisao stanovište o istoriji kao djelatnosti velikih ljudi. Staljin je proglašen za klasika marksizma, a u izgrađivanju kulta ličnosti posebno se slavio Ivan Grozni (1533-1584), te ruski generali iz vremena ratova sa Napoleonom, Suvorov i Kutuzov. U takvom ideološkom diskursu i na takvim osnovama se poslije 1945. razvijala i istoriografija u nas. Zato je, ne slučajno u "Komunistu br.1" iz 1947. Đilas objavio programski tekst "O nacionalnoj istoriji kao vaspitnom predmetu", koji je preštampan i objavljen u posebnoj brošuri u izdanju "Biblioteke prosvjetnog radnika" u Zagrebu 1949. Tekst počinje konstatacijom da se "u našoj zemlji svaki dalji razvitak –kako nauke tako i ekonomije ne može odvojiti od primjene marksizma –lenjinizma".

Proglašavajući marksizam–lenjinizam za "jedini pravilan naučni metod", Đilas posebno uobličava stavove kojih se mora držati "svaki pisac i i predavač nacionalne istorije". Ti stavovi su pretočeni u imperativne zahtjeve po kojima: "svaki rad na nacionalnoj istoriji, kao i u kojoj bilo naučnoj oblasti, treba da se odvija na osnovi dijalektičkog materijalizma, to jest – na osnovi ideologije inernacionalne radničke klase, odnosno naše Komunističke partije”... Drugo, "svaki rad na nacionalnoj istoriji mora se rukovoditi principom konkretne primjene istorijskog materijalizma, to jest time, da u prošlosti naših naroda otkrije ne samo one opšte zakonitosti, koje su formulisane u svim znamenitim djelima klasika marksizma-lenjinizma, nego da iznađe u kakvim specifičnim oblicima, na kakav specifičan način i u kakvim konkretnim uslovima se ta opšta zakonitost manifestovala".

Provjeru nove ideološke laboratorije uobličavanja misli prvi su prošli i pali na ispitu Ante Babić, sa svojim udžbenikom "Istorija naroda Jugoslavije" i Jagoš Jovanović sa svojom studijom "Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti", koja je prvi put objavljena na Cetinju1948. Zamjerajući autorima što njihovim djelima "nedostaje ozbiljna naučna, marksistička osnova". Šta je suština čitave priče? Da je ideološki obrazac koji je kod nas uobličio uglavnom Đilas mrtav, da se sljedbenici ovog ideološkog obrasca danas njega odriču tako što radikalno mijenjaju ideološku matricu, iako su svi manje više u etabliranim akademskim zajednicama poput CANU i SANU i da su vrlo glasni u promovisanju "odbrane naučnosti u istoriji". Paradoks je i u tome što su im uglavnom djela kojih se odriču i najbolja i što ne znaju da je marksistički metod legitiman kao jedan od naučnih metoda. Uostalom, jedan od najvećih savremenih britanskih istoričara Eric Hobsbawn, čita Marksa različito od ortodoksnih marksista. Hobsbawn je pokrenuo živu raspravu o socijalnoj istoriji kao jednoj od poddisciplina istorijske nauke, poput ekonomske, kulturne, političke i istorije društva (History of Society) kao koncepta sinteze, odnosno usmjerenja u što sveobuhvatnijoj analizi određenoga istorijskog društva. Hobsbawn pravi jasnu razliku između cjeline društvenog razvoja i pojava dugog trajanja i potrebe njegovog saznavanja posredstvom razvoja različitih područja društvenoga života i njegovih segmenata, čime se, pored ostalih, bavi i socijalna istorija.

Njegova šire poznata djela o društvenom razvoju u XIX vijeku, epohi revolucija (1789-1848) sadrže analize ekonomskih, socijalnih, političkih i kulturnih pretpostavki pomoću kojih nastoji da odgovori na pitanje kako dvojna revolucija (francuska i industrijska) utiču na promjenu društvenih struktura, njihovom međusobnom odnosu i regionalnom uticaju. Analiza istraživanja nedvosmisleno pokazuje da Hobsbawma najviše zanimaju strukture (socijalne, ekonomske, političke), ali i događaji, pojedinci i grupe unutar društvene cjeline i njihovog međusobnog odnosa.

Dakle u zemlji u kojoj marksizam nikada nije bio dominatna ideologija, marksitički pravac u istoriji ne samo da je legitiman, nego ima i protagonistu koji je veliko ime u nauci.

( Šerbo Rastoder )