O nagrađenom projektu rekonstrukcije beogradske Kule Nebojša

Dobro misli onaj koji slobodno misli.

Riga od Fere

Gran pri ovogodišnjeg, 34. Salona arhitekture, dodijeljen je, kao što već rekoh u tekstu objavljenom prošle subote - tročlanom timu sa beogradskog Arhitektonskog fakulteta: Dejanu Miljkoviću, Jovanu Mitroviću i Branku Paviću - za projekat konzervacije, revitalizacije i adaptacije Kule Nebojša i obnove i izgradnje dijela priobalnog bedema Beogradske tvrđave.

Salon arhitekture je manifestacija koja se tradicionalno organizuje u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu i zapravo je najprestižnija godišnja smotra aktuelne arhitektonske produkcije u Republici Srbiji - s deklarativnom tendencijom da preraste u značajnu godišnju smotru arhitektonske produkcije u regionu, i šire - mada u ovom trenutku, kako stvari stoje, takvo što nije realno očekivati - ali nikako ne smijemo zanemariti činjenicu da je ova manifestacija iznimno popularna u određenim krugovima crnogorskih arhitekata, koji posljednjih godina skoro pa redovno izlažu svoja ostvarenja - što opet ukazuje i na to da u Crnoj Gori ne postoji, niti je ikada postojala - manifestacija te vrste.

U kuli je bio zatočen i Riga od Fere - Riga Velestinac - grčki nacionalni heroj, pjesnik, revolucionar i zagovornik ideje o velikom, opštebalkanskom ustanku protiv Otomanskog carstva

Ponoviću i da moto ovogodišnjeg salona glasi: "U ogledalu... dođi i ogledaj se".

Nego da se mi vratimo našoj temi... Kula Nebojša.

Dakle, Turci su 1521. godine - u trećem pokušaju (prvi neuspješni pokušaj se desio 1440. godine, a drugi 1456. godine) - predvođeni sultanom Sulejmanom Veličanstvenim, uspjeli da osvoje Beograd i sruše mit o Antemurale Christianitatis - tj. o Beogradu kao neprobojnom Bedemu hrišćanstva. Ujedno, Beogradska tvrđava postaje važno tursko logističko uporište za njihove daljnje osvajačke pohode ka centralnoj Evropi - počevši od Prve opsade Beča 1529. godine.

Interesantno je da se turski toponim Kalemegdan nije odnosio na tvrđavu, već na tzv. Gradsko polje (kale - grad + megdan - okršaj, boj, ali i bojno polje, tj. mjesto na kojem se odvija okršaj) - ravan prostor sa sjeverne, tj. sjevero-zapadne strane tvrđave.

Uzvišenje, tj. brijeg na kojem se nalazi tvrđava, Turci su nazvali Fićir-bair - Brijeg razmišljanja (pogodite o čemu su stari Turci voljeli da razmišljaju).

Kula Nebojša je dugo bila važan faktor u fortifikacionom sistemu Beogradske tvrđave - sve do druge polovine XVIII vijeka, kada je zatrpana Dunavska luka, čime je kula izgubila svoju stratešku ulogu bastiona u primarnoj funkciji odbrane luke.

Najradikalnija građevinska intervencija na Kuli Nebojši se vezuje za period austrijske vladavine - 1717. do 1739. godine - kada je u okviru opsežnih radova sa ciljem da se Beograd transformiše u utvrđeni barokni grad - sa pripadajućim bedemima, bastionima i zemljanim nasipima - skinut srednjovjekovni, ravan vrh kule sa grudobranima, o čijem postojanju danas svjedoče kamene konzole - i dozidana još jedna etaža.

Inicijativa o obnovi i revitalizaciji Kule Nebojša je potekla upravo od Vlade Grčke, koja je željela da to mjesto postane neka vrsta spomenika nacionalnom heroju

Ta etaža je pokrivena drvenim krovom, tj. crijepom - a intervenisano je i na topovskim otvorima - stari otvori su zazidani, a probijeni su novi, znatno većih dimenzija. To je bio, uslovno rečeno, zlatan period u istoriji Kule Nebojše, kada je, naoružana velikim novim topovima - štitila ulaz u austrijsku ratnu luku.

Međutim, austrijska ideja o Beogradu kao važnom uporištu za dalje vojne operacije protiv Turaka nije imala daha. Nakon potpisivanja tzv. Beogradskog mira, 1739. godine, Austrijanci su predali grad Turcima - koji su, između ostalog, odmah zatrpali bivšu austrijsku ratnu luku i pretvorili Kulu Nebojšu u zloglasnu tamnicu.

I tu negdje počinje priča o projektu koji je na 34. Salonu arhitekture nagrađen Gran prijem. Naime, u kuli je bio zatočen i Riga od Fere - Riga Velestinac - grčki nacionalni heroj, pjesnik, revolucionar i zagovornik ideje o velikom, opštebalkanskom ustanku protiv Otomanskog carstva - kojega su Austrijanci uhapsili u Trstu krajem XVIII vijeka i predali Turcima, tj. upravniku Beogradske tvrđave, jer su Austrijanci tada bili saveznici Otomanskog carstva.

Riga od Fere je na teritoriji Austrije zapravo propagirao ideje Francuske revolucije, i to zdušno - čime je, u suštini, potpisao svoju smrtnu presudu. Pogubljen je 1798. godine u kuli, zajedno sa još 5 svojih istomišljenika - i to davljenjem - kao i većina ostalih zatočenika pogubljenih u zloglasnoj kuli - što je mali detalj, tj. kuriozitet na kojem posebno insistira vodič kroz aktuelnu postavku unutar kule (nisam još ovjerio postavku, da budem iskren, ali sam već čuo priču o nadahnutom vodiču).

Prva faza realizacije se, pored obimnih konzervatorskih radova, odnosila i na formiranje prilaza

Inicijativa o obnovi i revitalizaciji Kule Nebojša je potekla upravo od Vlade Grčke, koja je željela da to mjesto postane neka vrsta spomenika nacionalnom heroju. Dokumenti su potpisani 2005. godine u grčkom parlamentu i ubrzo je uplaćen prvi dio donacije, koja će na kraju iznositi preko 1,35 miliona eura - što je do sada najveća strana donacija Beogradu u sferi kulture.

Realizaciju je pomogao i Grad Beograd sa oko pola miliona eura, te Javno preduzeće Beogradska tvrđava sa dodatnih oko 240.000 eura.

Projekat - iza kojega stoje Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i beogradski Arhitektonski fakultet, u saradnji sa Arheološkim institutom pri SANU - obuhvata obnovu same Kule Nebojša, zatim dijela priobalnog bedema uz kulu i tzv. Vodene kapije II, kao i uređenje okolnog prostora - a bazira se na neophodnosti uključivanja cjelokupnog kompleksa kule, kao važnog spomeničkog nasljeđa, u savremene životne tokove.

OK, arhitektonski segment projekta, u najkraćim crtama, odnosio se na osposobljavanje prostora kule i pripadajućeg bedema za održavanje programa iz oblasti kulture - s tim da je posebno akcentirano obezbjeđenje stabilnosti objekta - što je podrazumijevalo nalaženje adekvatnih rješenja po pitanju čitavog niza negativnih spoljašnjih uticaja.

Riječ je u prvom redu o imperativu apsolutne zaštite objekta u slučaju poplave - najniža kota objekta je znatno ispod stogodišnjeg prosječnog najvišeg vodostaja Save i Dunava - kao i o obuzdavanju podzemnih voda.

Prva faza realizacije se, pored obimnih konzervatorskih radova, odnosila i na formiranje prilaza, tj. pjacete ispred ulaza u objekat i definisanje prostranog ulaznog hola u kompletu sa informacionim pultom i ostalim sadržajima - poput toaleta i garderobe - u funkciji laganog uvođenja posjetilaca u prostor same kule - koji je vrlo pažljivo transformisan u izložbeni, tj. muzejski prostor.

Problem je, kao i obično, u novcu - realizacija će biti privedena kraju kad se obezbijede dodatna finansijska sredstva

Pomenuti hol - koji je dovoljno prostran da omogućava održavanje programa poput promocija knjiga, tribina ili predavanja - dio je budućeg aneksa, a formiran je intervencijom na priobalnom bedemu, neposredno uz samu kulu. Kako nije bilo moguće osigurati stabilnost starog priobalnog bedema djelimičnom rekonstrukcijom - o čemu svjedoči originalni izgled spoljašnjeg zida bedema sa sjeverne strane, bedema koji podsjeća na dugačku i usku zastavu zaleđenu nekom čarolijom dok se veselo vijorila na vjetru - uklonjena je kompletna ispuna od zemlje između zidova bedema, a zidovi su sačuvani, naravno.

Zatim je u oslobođenom prostoru unutar bedema izlivena svojevrsna kada od vodonepropusnog betona - čiji zidovi su na zadovoljavajući način ukrutili lelujave zidove bedema - pa je u kadi pozicionirana buduća multifunkcionalna sala.

Problem je, kao i obično, u novcu - realizacija će biti privedena kraju kad se obezbijede dodatna finansijska sredstva.

Dakle, da rezimiramo - uz kulu imamo originalni potez bedema koji je ispražnjen - uklonjena je zemljana ispuna a sačuvani su obodni zidovi od cigle - pa je izlivena betonska kada - u koju je, za sada, smješten ulazni hol što zauzima oko 15 posto ukupne površine budućeg aneksa koja će iznositi oko 800 m2.

"Naša ideja je bila da beton, kao najneutralniji materijal, iskoristimo za interijer i uopšte za saniranje ovog objekta", kaže Dejan Miljković jedan od trojice autora projekta, "upravo zbog toga da ne bi konkurisali zidovima koji su autentični, mahom autentični i na neki način konzervirani u duhu onoga što je ovdje ranije bilo.

"Ako pogledate primjere iz svjetske prakse, vrlo često ćete da naiđete na kombinaciju ta dva materijala kada je u pitanju rekonstrukcija ovakvih objekata"

Ideja je bila da što manje konkurišemo spomeniku kao objektu od izuzetnog značaja i praktično smo imali konzervatorske uslove - naloženo nam je da svojom intervencijom što manje narušimo autentični izgled tvrđave".

Što se tiče kombinacije betona i opeke - dva osnovna elementa materijalizacije - Miljković kaže sljedeće:

"Ako pogledate primjere iz svjetske prakse, vrlo često ćete da naiđete na kombinaciju ta dva materijala kada je u pitanju rekonstrukcija ovakvih objekata. Zašto je to tako - vjerovatno zbog toga što beton najmanje konkuriše zidovima od opeke i na neki način je, i po boji i po teksturi, najneutralniji".

Eto, toliko za danas, sad znate sve što treba da znate o istoriji, te o projektu konzervacije, revitalizacije i adaptacije Kule Nebojša i obnove i izgradnje dijela priobalnog bedema Beogradske tvrđave - u narednom broju o par mojih impresija vezano za ovaj, u svakom slučaju vrlo zanimljiv projekat.

Svima vama koje zanima tema, predlažem da u međuvremenu odgledate na You Tube epizodu Kula Nebojša / Nebojša Tower, iz dokumentarne serije Gradologija koja se emituje na RTS-u.

( Borislav Vukićević )