Nastanak i „nestanak” radničke klase

Potičem iz skromne radničke porodice” ili “Potičem iz siromašne radničke porodice”, riječi su kojima se nekad obavezno počinjalo ispisivanje biografije ili CV, posebno u slučajevima kada bismo imali ambiciju da konkurišete na neku višu funkciju ili mjesto u društvenoj hijerarhiji.

NJ.V “radnik” je u društvenoj hijerarhiji socijalnih slojeva neprikosnoveno bio na prvom mjestu, i socijalna osnova poretka na kojem je počivao komunistički sistem. Kako je oskudno privredno nasljeđe Crne Gore bilo takvo da je bila evidentna opasnost da društvo koje se uspostavljalo ostane bez socijalne osnove to je u periodu 1952-1990, u politici napora komunista za sveopštim društvenim preobražajem, parola i praksa “industralizacija + elektrifikacija > socijalizam” na ovim prostorima dovela do korijenitog socijalnog preobražaja u kojem je od nekada izrazito agrarnog društva i seljaka kao najbrojnijeg socijalnog sloja, društvo industrijalizovano, a “radnik” ustoličen na pijedestal društvenog i socijalnog prestiža.

Rad je postao moralno i društveno prihvatljiva norma i on se slavio posebnog dana - “Prvi maj-dan rada”.

U periodu 1948-1991. korijenito je promijenjena ekonomska struktura stanovništva. Udio poljoprivrednog u odnosu na nepoljoprivredno stanovništvo je stalno opadao i najveći je bio između 1948-1961, odnosno 1971-1981, u periodu kada je Crna Gora ušla u fazu intenzivne industrijalizacije, urbanizacije i razvoja tercijalnog sektora koji je snažno podstakao migraciju selo-grad.

Takav proces se negativno odrazio na poljoprivrednu proizvodnju, demografsko pustošenje i “starenje” sela usljed odlaska radno aktivnog stanovništva. Posljedice takvog razvoja posebno će se dramatično odraziti na ekonomsku poziciju ukupnog stanovništva u periodu 1992-2001. kada će cjelokupna privreda usljed sankcija međunarodne zajednice prema SRJ i ratova u okruženju doživjeti kolaps, a stanovništvo socijalni sunovrat od kojeg se neće zadugo oporaviti.

Privredna struktura oblikovana u periodu poslije 1945. pokazivaće trendove ubrzane industrijalizacije, sa ciljem da se jedno industrijski zaostalo područje (1939. postojala su samo 24 indistrijsko-zanatska preduzeća sa 1.355 radnika) učini privredno mobilnim i produktivnim.

Prva faza razvoja industrije traje u Crnoj Gori do kraja 50-ih, da bi privrednom reformom u Jugoslaviji 1965, kada je značajno smanjen obim investicija u industriju, bio smanjen njihov obim i u Crnoj Gori, koji je bio nekoliko puta veći od jugoslovenskog prosjeka (1947-1970. čak za 39%).

Do 1976. izgrađeni su glavni industrijski objekti: Hidroenergetski sistem Glava Zete (1960), Željezara u Nikšiću (1951-1956), Kombinat aluminijuma u Podgorici (1968-1971), TE Pljevlja, HE Piva ( 1976), Fabrika cementa i klinkera (otvorena 1976. i radila do 1988), Frabrika za preradu metalnih legura Radoje Dakić (1946. počela kao radionica, a od 1960. započeta proizvodnja samohodnih hidrauličnih mašina), Fabrika kliznih ležajeva u Kotoru (1960), Fabrika radijatora u Danilovgradu (1960), Fabrika električnih mašina Obod na Cetinju (1953), brojne fabrike u šumarstvu i proizvodnji namještaja u Nikšiću, Podgorici, Beranama, Pljevljima, Rožajama, Plavu, Bijelom Polju, Mojkovcu, Danilovgradu i Kolašinu.

U periodu 1957-1961. podignuti su veliki kompleksi u tekstilnoj industriji: Vunarski kombinat u Bijelom Polju, Fabrika trikotaže i Fabrika pamučnih proizvoda u Podgorici od kojih se razvio pamučni kombinat Titex koji je podigao svoje pogone u više mjesta u Crnoj Gori. Prerada kože i proizvodnja kožne konfekcije se vezivala za fabriku u Beranama (1955), Cetinju (1960), fabrikama u Bijelom Polju. Prehrambena industrija se razvijala na kapacitetima koji su postojali i prije rata (fabrike za konzerviranje ribe u Bijeloj, Rijeci Crnojevića, pivara u Nikšiću, fabrika duvana u Podgorici, ulja u Baru) koje su rekonstruisane, obnovljene, modernizovane i proširene, tako da su neki proizvodi imali veliki uspjeh i na svjetskim tržištima (nikšićko pivo), kao i proizvodi novopodignutih pogona, od kojih je Poljoprivredni kombinat u Podgorici postao nosilac poljoprivredne proizvodnje sa proizvodnjom grožđa i vina.

Dok je u periodu 1947-1990. industrijska proizvodnja u Jugoslaviji povećana 27 puta, u Crnoj Gori je to povećanje bilo 123 puta, ili 11,6% godišnje. Najveći industrijski rast zabilježen je između 1951. i 1960. (17,3%). Navedeni privredni okvir izveden iz kratkog pregleda najintezivnijeg privrednog rasta u istoriji Crne Gore omogućava tek djelimično sagledavanje fenomena iz naslova ovoga teksta.

Dakle, intenzivan privredni razvoj je nužno upošljavao slobodnu radnu snagu koja se nalazila na selu. Nova “radnička klasa” nastala od bivših “seljaka” svoju ekonomsku sudbinu i egzistenciju vezala je za grad i fabriku. Posljedice takvog razvoja su bile izrazita deagrarizacija društva i demografski transfer stanovništva prema industrijskim centrima. U takvoj viziji razvoja dešavalo se isto u svim sličnim društvima. Iskustvo “nastanka radničke klase” imala su sva moderna društva.

Propast i ekonomski sunovrat započeti 1989. veoma su se ironično poigrali sa onima koji će biti najveći gubitnici tranzicije na crnogorski način – s radničkom klasom. Naime, ona je danas uglavnom tamo gdje su je izveli oni koji su krenuli u rušenje tadašnjeg poretka – na ulici. Sjetimo se samo uloge radnika Radoja Dakića ili željezaraca i Žute grede u prevratu 1989. Gdje su danas oni – koji su bili udarna pesnica tog preokreta, a gdje njihove “vođe”?

Pregovaraju li oni danas o svojoj sudbini “sami sa sobom”, odnosno sa dobitnicima tranzicije koje su oni ustoličili? Suštinski problem današnje radničke klase nije samo saznanje o tome da je kopala sama sebi grob i da će im na tom groblju najviše cvijeća donijeti oni koji su ih ostavili na ulici, već da ih više nema ni u najavljenim vizijama privrednog razvoja Crne Gore.

Odnosno da, ako bi povjerovali da je osnova privrednog razvoja poljoprivreda i turizam, tada se nužno mora razmišljati o tome da se “bivši seljaci” vrate na zapuštena imanja. A to je potpuno novo i velikim dijelom nepoznato iskustvo, kako od radnika napraviti seljaka ili modernije – farmera.

Ako su Italijani od pizze, koja je bila jelo njihove sirotinje sa juga mogli napraviti svjetski brend, može li se na ovim prostorima tako nešto napraviti od kačamaka? Uostalom, nije zanemarljiva, ni slučajna, činjenica da je od svih velikih komunističkih preduzeća u kojima je bilo upošljeno hiljade radnika , tranziciju, koliko toliko “preživjelo” samo preduzeće “Plantaže”.

Da li se smije razmišljati o 320 milona duga KAP-a koje poreski obveznici treba da stave u džepove dobitnika tranzicije , kao o mogućnosti investiranja u 320 oglednih farmi kroz kredite koji bi bili vraćeni? Da li uopšte postoji osmišljena i uobličena vizija razvoja Crne Gore izvan ideoloških parola, partijskih obećanja i kratkoročnog (ne)rješavanja problema. Crna Gora, pored velikih prednosti, ima jedan značajan strateški nedostatak. Susjedi joj nijesu Njemačka i Francuska i zato ona teško može postati Švajcarska ili Luksemburg.

( Šerbo Rastoder )