Žar koji je razgorio Vujadin Popović

Bulevar narodnih mučenika (Bulevardi Dëshmorët e Kombit) je kičma Tirane, glavnog grada susjedne nam Albanije.

Podgorica ima dvije kičme: istorijsku - to je Ulica slobode - i oficijelnu - to je Bulevar svetog Petra Cetinjskog.

Ako bi propozicije nekog blesavog urbanističkog natjecanja u ljepoti gradova - i njihovih kičmi - nalagale da svaki grad ima pravo da prijavi po jednu - i samo jednu kičmu - onda bi kičma Podgorice bila... Ulica slobode, definitivno, jer ima Trg Republike - a Bul. sv. Pet. Cet. nema trg.

Trg je najbitnija javna institucija, nadam se da se slažete - bulevar bez trga je kao... ptica bez neba, recimo... ili kao riba bez vode, ili kao čovjek sa cigaretom bez šibice.

Zašto i mi koji živimo preko Morače nemamo trg?

Zašto i mi koji živimo preko Morače nemamo trg?

To je dobro pitanje, ali ćemo se njime ipak pozabaviti nekom drugom prilikom. Ovom prilikom treba naglasiti da je Hotel Crna Gora - tj. raskrsnica kod hotela - centralna tačka grada - presječnica dviju osnovnih gradskih transferzala - što je još jedan adut u prilog tezi da se stari hotel mora sačuvati u izvornom obliku - na radost i oduševljenje građana Podgorice, pogotovo onih koji su rođeni prije rata, u toku rata, i u godinama neposredno nakon okončanja rata.

Neću ulaziti u detalje, naravno, samo bih naglasio da je neozbiljno, u najmanju ruku, intervenisati na objektu koji već šezdesetak godina dominira presječnom tačkom dviju ključnih gradskih linija. U kakvom god se stanju trenutno nalazio - taj objekat je, takav kakav je, istorijsko svjedočanstvo - istorijski spomenik.

OK - sad bi trebalo da uslijedi priča o hotelu Dajti u Tirani, koji se nalazi uz Bulevar narodnih mučenika - ali da bi stvari bile jasnije, prvo moram da ocrtam, u par poteza, urbani kontekst Tirane.

Dakle, Bulevar narodnih mučenika su trasirali Italijani, tj. fašisti, nakon što su okupirali Albaniju u aprilu 1939. godine.

Bulevar se sa sjeverne strane završava Skender-begovim trgom - na koji se dalje nadovezuje Bulevar Zogua I (Bulevardi Zogu I).

Fašistički okupator je imao grandiozne planove u Albaniji, pa je u to ime usjekao široki bulevar kroz meko tkivo otomanske Tirane - u pravcu sjever-jug - kako bi i u fizičko-simboličkoj ravni obznanio svoje prisustvo. Ovim odlučnim, ali i krajnje bezobzirnim potezom - kako se uzme - Tirani je darovan neodoljivi racionalističko-fašistički karakter - što je vrlo pozitivno, ako pitate građane Tirane, koji su i te kako ponosni na svoje brojne arhitektonske spomenike iz vremena fašističke okupacije.

Bulevar se sa sjeverne strane završava Skender-begovim trgom - na koji se dalje nadovezuje Bulevar Zogua I (Bulevardi Zogu I).

Na samom Skender-begovom trgu se nalazi zgrada Albanske banke - koja se pripisuje arhitekti Morpurgu (Vittorio Ballio Morpurgo), jednom od najprominentnijih predstavnika italijanske racionalističko-fašističke arhitekture - a ujedno je i prvi racionalistički objekat sagrađen u Tirani. Morpurgo je, između ostalog, koautor poznate Palazzo della Farnesina u Rimu.

Na južnom kraju - u podnožju brda... da me ubijete ne mogu se sjetiti kako se zove to brdo - bulevar se završava trgom, koji danas nosi ime Majke Tereze. Na južnoj strani trga - dakle na dominantnoj poziciji u odnosu na bulevar - fašisti su podigli zgradu Sjedišta partije - standardnu Casa del Fascio - u kojoj je danas smješten Politehnički univerzitet.

Zgrada se pripisuje arhitekti Bosiju (Gherardo Bosio), koji je bio zadužen i za urbanističko rješenje pomenutog trga. Sa istočne strane se nalazi kompleks stadiona Ćemal Stafa - fašisti su počeli da grade stadion, ali je inaugurisan tek 1946, u doba komunističke vladavine - a sa zapadne imamo zgradu Akademije umjetosti, još jedan biser racionalističke arhitekture.

Negdje između Skender-begovog i trga Majke Tereze - sa istočne strane Bulevara narodnih mučenika - nalazi se hotel Dajti - prvi reprezentativni hotel u Tirani - i u Albaniji. Danas je sakriven iza moćnih borovih stabala, ali se i te kako osjeća njegova racionalistička snaga.

Na mermernoj ploči, na samom ulazu u hotel, stoji: Gherardo Bosio, Albertoni, Francesconi, april 26, 1942, Tirana.

Na mermernoj ploči, na samom ulazu u hotel, stoji: Gherardo Bosio, Albertoni, Francesconi, april 26, 1942, Tirana.

Činjenica je da Dajti neodoljivo podsjeća na Hotel Crna Gora - prvi reprezentativni hotel u Podgorici. Paralelna analiza arhitektonskih karakteristika ova dva stara hotela - koji su udaljeni jedan od drugog tek nekoliko sati vožnje - nameće se sama po sebi, jer je suštinski karakter obiju građevina istorodan. U prvom redu mislim na robustne, inertne pravougaone blokove u kojima su smještene sobe i njihovu istok-zapad orijentaciju, te na tvrd i jasan raster bloka, kojemu karakter daju relativno duboke lođe, tj. duboke sjenke. Imamo i centralne hotelske sale - ona u Dajtiju je nešto malo kraća i uža od sale u Crnoj Gori, čini mi se, ali je zato osjetno visočija... sale kao centre društvenog života u jednom zaboravljenom vremenu.

Zašto insistiram na priči o Tirani i Hotelu Dajti? - pa zato što sam fasciniran činjenicom da se građani Tirane kunu u karakter svoga grada - karakter koji je definitivno racionalističko-fašistički - i monumentalno-imperijalni, to posebno vole da naglase - a mi, građani Podogrice, nismo u stanju da - evo već šest decenija - svarimo karakter Podgorice - koji je (samo) racionalistički.

Najvrednije stvari u PG su upravo ti racionalistički momenti... sviđalo se to nama ili ne.

Moram da naglasim - uz toplu preporuku da posjetite Dajti ako vas put nanese u Tiranu - da je Dajti, za razliku od hotela Crna Gora - 2002. godine stavljen na listu tzv. nacionalnih spomenika kulture - što doduše nije spriječilo rulju da ga temeljito opljačka i ruinira koju godinu kasnije. Trenutno je njegova sudbina, ipak, pod znakom pitanja. Albanska banka je kupila objekat 2010. godine - za 30 miliona eura - s namjerom da ga adaptira i koristi dok se ne završi temeljna rekonstrukcija zgrade banke - ali od adaptacije Dajtija nije bilo ništa.

Najvrednije stvari u PG su upravo ti racionalistički momenti... sviđalo se to nama ili ne.

Ne znam zašto se Hotel Crna Gora ne nalazi na našoj listi nacionalnih spomenika - što je zapravo tek segment šireg, retoričkog pitanja koje glasi: zašto još nismo naučili da poštujemo i vrednujemo arhitekturu nastalu u periodu neposredno po okončanju Drugog svjetskog rata - ne samo na teritoriji Podgorice, već cijele Crne Gore. Možda je segment odgovora u činjenici da je od sredine sedamdesetih godina, recimo, pa naovamo - izgrađeno vrlo malo objekata za koje se može tvrditi da se na neki način nastavljaju na tradiciju arhitekture pedesetih i šezdesetih godina.

Ako arhitektonska struka - mislim na svih pet strukovnih organizacija koje trenutno djeluju u CG, u kompletu sa Zlatnim indeksima - nije u stanju, a očigledno nije, da uvjeri građanstvo u neophodnost očuvanja Hotela Crna Gora u izvornom obliku - onda je, valjda, jasno da bi priču o crnogorskoj poslijeratnoj arhitekturi trebalo ispričati iz početka. Opet, veliko je pitanje, iz ove perspektive, da li bi takav intelektualni poduhvat uopšte imao smisla - jer su u međuvremenu stasale generacije koje gotovo hipnotisano upiru pogled ka budućnosti.

Priznaću vam, na kraju, da imam, kao i svako ko sebe smatra Podgoričaninom, čitavu seriju strogo intimnih razloga zbog kojih mi se nikako ne sviđa ideja da se pravi sprdnja od hotela Crna Gora - ali ću, specijalno za ovu priliku, izdvojiti samo jedan...

Prije nekih... ima tome i tridesetak godina, čovječe... razgovarao sam sa ocem, kao pušač početnik sa pušačem veteranom, o pušenju kao instituciji.

Ključni argument, u prilog stavu da bi trebalo da batalim ideju o učlanjenju u sveto društvo pušača - moj otac je plasirao maestralno...

Bio je to konstruktivan dijalog - uz sva klasična nipodaštavanja, sabijanja i sve druge oblike mentalne torture koju svaki Crnogorac, ubijeđen sam, u ovom ili onom obliku doživi od oca, jer je to dio odrastanja, odnosno priprema za suočavanje sa (crnogorskom) stvarnošću koja ima običaj da nemilosrdno razbija iluzije.

Ključni argument, u prilog stavu da bi trebalo da batalim ideju o učlanjenju u sveto društvo pušača - moj otac je plasirao maestralno...

Desiće ti se - rekao je - da ostaneš bez šibica, i to u ponoć, a moraš da zapališ! To se meni desilo u ljeto 1958. godine, kad sam se vratio iz vojske. Varijanta ostajanja bez šibica u kući u kojoj je ložen šporet na drva, i ljeti - jer nije postojala druga opcija da se skuva kafa, na primjer - bila mi je sumnjiva, ali neka mu prođe - možda je stari potrošio posljednjih - desetak šibica - i zaboravio da to naglasi.

Morao sam da idem čak do Hotela Crna Gora! - naglasi otac.

Znam - nastavio je otac - da ćeš ti u takvoj situaciji da odeš da spavaš, jer nemaš talenta da postaneš pravi pušač - a ja sam morao da izađem (iz kuće koja se nalazila, i danas se nalazi, u blizini Doganjske džamije u Staroj varoši) i potražim vatru.

E sad, bitno je da barem pokušate da zamislite mrak koji je u ponoć, u ljeto 1958. godine, vladao u Titogradu. Znam da je teško - ali je još teže zamisliti ljude na ulici u to vrijeme.

Morao sam da idem čak do Hotela Crna Gora! - naglasi otac.

Što je, ako ćemo pravo, nekih 3-4 minuta laganog hoda od naše kuće u Staroj varoši - ali je u to vrijeme tih 3-4 minuta bila svjetlosna godina.

Kako bilo, od tada hotel doživljavam kao žar cigarete u totalnom mraku - žar cigarete koju je pripalio Vujadin Popović - žar koji mi, evo, hoćemo da ugasimo.

U međuvremenu sam batalio pušenje, naravno - pametan sam ja momak - ali se nadam da ću, kad mi dođe vrijeme, sresti sve te stare momke gore - i da neću imati problema da pripalim... ako se razumijemo.

( Borislav Vukićević )