Nada posljednja umire

Čini se da i istoriji čovječanstva nije bilo dramatičnijeg vijeka od XX, kao što se čini da će upravo iskustvo ovoga vijeka bitno opredijeliti budući razvoj svijeta. U XX vijek, Evropa, stara dama istorije, ušla je relativno bezbrižno sa snažnim podsrecima privrednog razvoja, potaknutim industrijskom revolucijom ali istovremeno i već podijeljena na vojne saveze.

Prvi svjetski rat je, što se tiče ukupne konstelacije i tadašnjih podjela, mogao početi i mnogo prije 1914. godine, ali što je počeo baš te godine ima se zahvaliti okolnostima u kojima je povučen obarač na već uveliko napunjene puške. Prvi svjetski rat je i prvi veliki poraz Evrope ili bolje reći početak njenog velikog poraza.

Nije uzalud Osvald Špengler napisao "Propast Zapada" knjigu u kojoj se najbolje prepoznaje suština i posljedice kaljuge iz koje se rodio očaj i beznađe na kraju jednog rata koji je prvi put u istoriji dobio naziv "svjetski".

Upravo je to stajna tačka u kojoj će Evropa početi da gubi vodeću ulogu u svijetu, da bi samo za manje od pola vijeka, Evropa shvatila da se važne odluke za svijet više ne donose u njenim tradicionalnim prestolnicama (Beč, Pariz, London, Rim, Petrograd ) već u "novim" centrima moći izraslim na evropskom potonuću u dva svjetska rata, Moskvi i Vašingtonu. Time se karta svijeta definitvno izmijenila, a Evropa našla pred najvećim istorijskim izazovom u svojoj istoriji.

Ne mali broj teoretičara s pravom ukazuje da se Drugi svjetski rat završio 1989. godine, što bi značilo da je trajao čitavih pola vijeka. Zašto 1989. a ne 1945, kako su uobičaneno misli? Zato što se tek tada može govoriti o tome da je posleratno razdoblje zaista završeno.

Zato što je kasnih osamdesetih poslije reformi u Sovjetskom Savezu 1989. nastupio slom komunističkih režima u Evropi i što su tada nestale posljedice Drugog svjetskog rata.

Evropski interesi su tada postali sasvim drugačiji, a njene perspektive bitno promijenjene. Planirano je da se 1992. osnuje zajedničko tržište sa oko 300 miliona ljudi. Ponovo je počelo preispitivanje evropskog iskustva i traženje novog puta koje bi se baziralo na tom iskustvu. Prisjećanje na Evropu poslije 1945. godine je bila rekapitulacija njenog sunovrata. Te godine se završio rat koji je po svojim posljedicama bio neuporediv sa bilo kojim drugim u istoriji. Na kraju tog rata u Evropi nije bilo razoreno samo ono što se može obnoviti već i nada. Posljedice tog rata su značile novi istorijski, društveni, politički i socijalni kontekst u kojem su se razvijale sve evropske države. Istina Evropa se privredno obnovila mnogo prije nego što je to iko očekivao, ali je i dalje ostala podijeljena s obje strane gvozdene zavjese.

Pojam gvozdena zavjesa je prvi upotrijebio Etel Snouden u knjizi ”Kroz bolješvičku Rusiju”, Njujork 1920. Ironija istorije je i u tome je što je za brzu poslijeratnu obnovu Evrope podjednako zaslužan Staljin, koliko i SAD.

Da se Staljin zadovoljio time da samo proširi sovjetsku zonu uticaja na Istočnu Evropu, vjerovatno ne bi došlo do objedinjavanja Zapadne Evrope, pitanje je da li bi bilo Maršalovog plana, OEES-a, Briselskog sporazuma koji je doveo do stvaranja Atlantskog saveza (NATO).

Danas se pokazuje da je Staljinovo prekrajanje istočne Evrope po sovjetskom modelu bila dvostruka greška – nije doprinijela sovjetskoj bezbjednosti, a ostatak Evrope je podigao iz mrtvih. Evropa se objedinila u pretpostavci da je moguć napad na nju od strane SSSR-a.

Tako je strah od Rusije integrisao zapadnu Evropu, posebno one njene djelove koji su bili izazivači predhodnog rata, tako da je Njemcima to bio najbolji način da se ponovo uključe u evropsku politiku.

Ali u toj "evropskoj politici" ostala su i dalje njena dva najača ali i "najproblematičnija" igrača - Francuska i Njemačka. Od francusko njemačkog rata 1870-1871. do 1954. suparništvo između Francuske i Njemačke bilo je jedno od osnovnih obilježja u Evropi.

Ono je bilo jedno od glavnih uzročnika svjetskih ratova, sa svim njegovim dramatičnim posljedicama, naročito na balkanske zemlje. Paradoks suparništva je u tome što su ove zemlje bile najupućenije jedna na drugu. Prvo mjesto u kulturnoj i privrednoj razmjeni Francuske s inostranstvom 1914. zauzimala je Njemačka.

Ove dvije države su prirodno bile upućene jedna na drugu. Poslije Drugog svjetskog rata i propasti nacizma te suštinske težnje brzo su se ispoljile tako da je od 1952. Njemačka ponovo glavni privredni partner Francuske.

Između očaja i pesimizma koji nije bio ništa veći od onog poslije Prvog svjetskog rata i optimizma koji se ciklično smjenjivao, prošao je skoro jedan vijek. Zanimljivo je da je taj vijek "počeo" događanjima na sjeveru Afrike 1911. godine i tadašnjim pokušajima Italije da se uključi u "podjelu" svijeta napadom na Libiju.

Tada je Evropa radila na tome da Otomansku imperiju istisne sa svoga kontinenta. Počelo je napadom u sjevernoj Africi, gdje se većina otomanskih trupa bilo skoncentrisalo da brani preostale posjede, što su dobro iskoristile balkanske države (Crna Gora, Srbija, Grčka i Bugarska) i već naredne godine uspjele da potpuno istisnu Otomansku imperiju sa ovih posjeda.

Ove i sljedeće godine navršiće se tačno jedan vijek od tih događaja i njihova istoriografska rekapitulacija biće jednako zanimljiva, koliko je danas za Evropu zanimljivo pitanje dokle sežu njene granice i da li je moderna Turska dio Evrope? Ako se na ovo pitanje ne gleda samo kao na geografsko, već kao na sublimat istorijskog iskustva, onda je više nego sigurno da su bar posljednjih pet vjekova Evrope teško zamislivi bez Turske.

Posebno bez one Turske koja baštini nasljeđe Kemala Ataturka. U tom kontekstu evropska politika u jugoistočnoj Evropi mora biti pozicionirana na politici preispitivanja istorijskog iskustva i prevladavanje stereotipa koji delegitimišu vrijednosti koje moderna Evropa zagovara.

Zgusnutost događaja i "ubrzanje istorije" u XX vijeku zahtijevaju veoma promišljen i izbalansiran pristup jugoistočnoj Evropi. Naravno, to je jednostavnije reći nego uraditi, posebno danas kada se i sama Evropa suočava sa nekim "novim" društvenim fenomenima. Jedan od takvih, dugoročno teško predvidivih, je tzv. depopulacija Evrope, odnosno njeno ubrzano starenje.

Naime, smatra se da je za stabilnost društva potrebno 2,1 dijete po majci. Brojne evropske zemlje se već poodavno ispod tog nivoa, tako da su neke od njih, poput Britanije, već dosegle priraštaj od 1,85, Francuske 1,81, Njemačke 1,40, Italije i Španije 1,30. To što stara dama, Evropa, ubrzano stari zahtijeva dodatnu mudrost u rješavanju problema savremenim izazovima.

Pošto smo već na početku teksta navelo da "nada" posljednja umire i da se Evropa samo u jednom vijeku više puta dizala iz pepela i očaja, Evropi ne preostaje ništa drugo, nego da, ko zna koji put, pobijedi samu sebe i nastavi započeti put. Biti na tom putu dio Evrope više neće biti privilegija, već nužnost.

( Šerbo Rastoder )