Kratki urbanološki vremeplov

Malo je poznato, osim istoričarima arhitekture, da je važni period u razvoju gradova Evrope, poznat kao period Renesanse, počeo u Firenci krajem XIV vijeka jednim ustankom. Firenca je tokom XIV vijeka doživjela veliki ekonomski procvat jer je grad dobio pravo na slobodnu trgovinu, dakle nezavisnost od feudalnog gospodara.

Grad je bio poznat po dobro organizovanoj zanatskoj proizvodnji i trgovini, a razvija se i bankarstvo. A onda je došlo do krize. Nastale su teške prilike, velika nezaposlenost, kao i skupoća. Postojala je dobra organizovanost esnafa i kooperativa i solidarnost unutar tih organizacija, ali to nije moglo da riješi krizu, te se 1378. godine dogodio veliki ustanak čompi, najamnih radnika.

Gradske vlasti su, da bi spriječile nezadovoljstvo naroda zbog nezaposlenosti i nemaštine organizovale nekoliko velikih javnih radova. U to vrijeme grad je imao oko 90.000 stanovnika. Ovi događaji su značili početak razvitka arhitekture rane Renesanse u Firenci, a ti impulsi su se prenijeli i na druge gradove.

Za period rane Renesanse karakterističan je još jedan događaj koji bismo danas prepoznali kao javnost i nepristrasnost pri izboru najboljeg. Naime, 1420. godine su se u Firenci okupili najpoznatiji arhitekti sa Apeninskog poluostrva. Trebalo je razmotriti ponuđena rješenja za izgradnju kupole na nezavršenoj katedrali Santa Marija del Fjore. Na ovom svojevrsnom javnom konkursu arhitekta Filipo Bruneleski je za svoj predlog dobio povjerenje članova gradske uprave.

Njegovo rješenje je bilo graditeljska i tehnička inovacija. Kupola prečnika 42 m u osnovi (prečnik kupole Aja Sofije je 32,6m) ukupne visine 92 m izvedena je po ovome rješenju (završena 1436. godine).

Ovako ispričana priča, iako sasvim tačna, danas nam izgleda kao metafora. Problemi nezaposlenosti i nemaštine u jednom gradu rješavani su uključivanjem građana (najamnih radnika) u radove za unapređenje gradskog prostora. Za završetak katedrale, najvažnije zgrade u gradu, odabrano je najbolje inovativno rješenje.

U Podgorici i mnogim drugim mjestima u Crnoj Gori, sve češći su protesti građana protiv odluka koje donose opštinske ili državne vlasti o korišćenju prostora i izgradnji. Ispoljavanjem i pojedinačno i organizovano otpora prema nekim odlukama, građani ukazuju na više važnih elemenata.

Recimo: porast urbane svijesti, porast građanske inicijative, porast zainteresovanosti za učešće u odlučivanju, svijest o javnom dobru, potrebu zaštite životne sredine, potrebu zaštite privatne svojine, potrebu zaštite ljudskih prava, kritički odnos prema vlasti uopšte, itd. Simptomatično je da se niko iz javne uprave ne bavi istraživanjem uzroka nezadovoljstva građana načinom odlučivanja i konkretnim odlukama o prostoru.

U gradovima se prepoznaju otisci vremena i odnosa svake zajednice. Iz gradova kreću impulsi, uticaji, pa i otpori. Kada smo savremenici sličnih događaja, teže ih prepoznajemo. Navedeni primjer Firence krajem XIV i početkom XV vijeka, zapravo je univerzalan model. Napredak grada prestaje kada se zapostavi važno načelo da je sama suština grada pripadanje građanima.

Grad je u istoriji nastao kao mjesto za zajedničku odbranu dobara i života. Nekada je opasnost bila spolja i bila je očigledna. Grad se branio zidinama. Sada je opasnost iznutra, a većini očigledna postane tek kada je destrukcija završena.

O stvarima važnim za sudbinu naših gradova, a time i za naše pojedinačne sudbine, sve više odlučuju isključivo opštinske vlasti i investitori. Prvi, šta i kome da se proda od gradskog prostora.

Drugi koliko će se kvadrata izgraditi. Urbanisti i arhitekti se najčešće pojavljuju radi grafičke obrade (crtanja) ustanovljenih dogovora vlasti i investitora. Javni konkursi su bili skoro napušteni, srećom posljednjih godina se praksa konkursa ponovo uspostavlja. Građanima se prepušta uloga gledalaca. Mogu da aplaudiraju ili negoduju, ali su suštinski samo posmatrači.

Kada bi se u kratkom urbanološkom vremeplovu istražile tačke građanskog urbanog otpora, dobili bismo dragocjene uvide. Gdje god su znaci urbanog otpora brojniji i češći, zajednica je naprednija, organizovanija, urbanija, demokratičnija, tolerantnija, kulturnija. Gdje je tih znakova i glasova manje, brzo uočavamo brutalnu degradaciju prostora, ali i opšteg nivoa urbaniteta, demokratičnosti, tolerancije.

Jedna stara crnogorska poslovica glasi: Para ne muči nego buči. A Gabrijel Garsija Markes, iz iskustva svoje zemlje Kolumbije je rekao: Nema gore stvari za jednu zemlju i narod nego što je "brza lova". Svakodnevno gledamo u prostoru naših gradova i navedenu crnogorsku poslovicu i navedenu Markesovu ocjenu.

Da li je moguće spriječiti narastajuću urbanu destrukciju u crnogorskim (jugoistočno–evropskim, zapadno–balkanskim i inim) gradovima i prostoru? Moguće je ako se okupi i udruži urbana i građanska svijest.

Brojni su, u protekle dvije decenije, primjeri urbanog otpora i manifestacije urbane svijesti. Neke akcije su dale željeni rezultat, mnoge nijesu. Zanimljiv i indikativan je primjer urbane akcije građana jednog dijela Podgorice.

Zahtijevali su da se spriječi izgradnja zgrade od oko 14.000 m2 bruto, na površini parcele od oko 1.200m2, gdje bi se desetinama porodica potpuno zaklonilo bilo kakvo osunčanje, a u mnogome i dovoljno dnevnog svjetla. Iako su građani prethodno pokušali sve kroz zvanične institucije i procedure, rezultat je dala tek akcija urbanog otpora. Ovo se dogodilo početkom 2003. godine.

Poslije skoro devet godina, prilike su se očigledno pogoršale. Građanima se oduzima pravo na korišćenje urbanog prostora, a ova vrsta obespravljenosti praćena je sve većom nezaposlenošću, sve nižim standardom i konačno sve dubljim socijalnim raslojavanjem. Udružena urbana svijest i nezadovoljstvo teškim ekonomskim stanjem nesumnjivo će stvoriti pobunu protiv takvog stanja, a i vlasti.

Sasvim je vjerovatno da će to biti početak renesanse urbanih principa u crnogorskim gradovima.

( Jelisava Kalezić )