Duh epohe propadanja

Novo izdanje romana “Čovjek bez osobina” austrijskog pisca Roberta Muzila, za koji je njemački list Frankfurter Allgemeine Zeitung ocijenio da je “jedan od najvažnijih događaja njemačke i svjetske književnosti”, objavila je Laguna.

Prevodilac je Branimir Živojinović. Ovaj Muzilov nedovršeni roman, koji ima više od hiljadu stranica, smatra se remek-djelom i jednom od najvećih knjiga napisanih ikada na njemačkom jeziku. Riječ je o epskoj satiri Austrougarske monarhije uoči Prvog svjetskog rata, o ukletoj eri nezrele i lakomislene civilizacije koju vode ljudi bez osobina.

Radnja romana “Čovjek bez osobina” počinje uoči Prvog svjetskog rata u Beču, glavnom gradu Austrougarske monarhije. Njemačka se spremala da 1918. obilježi tridesetogodišnjicu vladavine Vilhelma II, a kao odgovor na njihovu “akciju” u Austriji se na državnom nivou formira organizacioni komitet koji će obilježiti sedamdesetogodišnji jubilej vladavine Franca Jozefa I. Čitalac zna da 1918. neće biti godina njemačkih jubileja, već godina propasti oba carstva.

Istorijska ironija čini osnovu romana: “paralelna akcija” koja se odvija u salonu konzulove supruge Hermine Tuci odiše pomalo apokaliptičnim tonom, a njeni učesnici, poput junaka Urliha, čovjeka bez osobina, nijesu kadri da prepoznaju istorijsku nužnost. U roman je uključen veliki broj likova. Pored Ulriha, tu su i njegove ljubavnice Bonadea i Agata, “misleće” žene Diotima, kao i Klarisa, koja je zanesena Ničeom, njihovi muževi i ljubavnici, konzul Tuci, industrijalac Arnhajm, suparnici i malograđani Valter i Mangajst, serijski manijak i ubica Moseburger, bankar jevrejskog porijekla Fišel, njegova kćerka Herda i mnogi drugi. Drugi dio romana u središte stavlja incestuoznu vezu između duhovnih blizanaca, brata i sestre Ulriha i Agate. Oni se upoznaju tek poslije očeve smrti, Agata je pred drugim razvodom i ubrzo se seli kod Ulriha, a među njima se razvija gotovo arhetipski, mistični odnos, kosmička ljubav nalik na onu iz mita o Izidi i Ozirisu, ili o Heri i Zevsu.

Na preko 1200 strana “Čovjeka bez osobina” čitalac neće naći uzbudljivu radnju, niti tadicionalne romaneskne zaplete. Umjesto toga pisac nudi svoja razmišljanja o duhu vremena i psihološke portrete njegovih nosilaca. Ideja o tome “da čovjek intelekta živi grub, neotesan emotivni život”, te zapažanje da je u suštini “svaka emocija glupa” umnogome određuje književne likove i njihove odnose. Istovremeno, razmatranje o uzajamnosti erotskog i etičkog postaje ne samo opsesivna tema njegove proze, već dobrim dijelom korespondira i sa dominantnim misaonim tendencijama literature, filozofije i psihologije njegovog doba. Muzila u ovoj knjizi privlači metamorfoza želje i žudnje, njihovo savlađivanje i posebno uzdizanje erotskog na nivo kosmičkog i transcedentnog.

“Čovjek bez osobina” u suštini označava čovjeka bez ideologije. Imajući u vidu da je baš Ulrih ovdje glavni junak, ne bi bilo pretjerano reći da je pretpostavka o kraju ideologije središna tema romana. Muzil je, u skladu sa svojim dobom, pisao satire i istovremeno uobličavao utopiju nove ere. Savremeni roman, po njegovom mišljenju, predstavlja “subjektivnu filozofsku formulu života” koja zahvata i cijelog čovjeka i svu složenost njegovog odnosa sa vremenom, istorijom, a prije svega sa državom.

Muzil u ovom romanu simbolu krize savremenog društva teži sveobuhvatnosti i enciklopedičnosti, i kroz Ulrihov lik pokušava da zahvati cijelog čovjeka i svu složenost njegovog odnosa sa vremenom, istorijom, a prije svega, sa državom. Junaci njegovog romana nijesu mogli da znaju šta im budućnost priprema, te zbog toga ovo djelo nalazi svoju aktuelnost u životu savremenog čitaoca koji je iskusio posljedice kriza i nevolja usled raspada velikih imperija.

Ulrih je simbol Muzilovog pokušaja da prikaže slojevitu stvarnost. Junak romana susreće se sa čitavom lepezom prijateljskih i suparničkih likova: diplomatama, finansijskim magnatima, sanjarima, revolucionarima, jednim seksualnim prestupnikom i ubicom, jednom „kraljicom ezoterije“... Pred čitaocem se razotkriva panorama svjetskih zbivanja dok začarano zuri u ogledalo, u bespoštedni odraz stvarnosti.

“Čovjek bez osobina” spada u najznačajnije tvorevine evropskog romana, a Tomas Man je već 1943. godine uvidio izuzetnu vrijednost Muzilovog romana: „Čovjek bez osobina je van svake sumnje najveća proza koja se rangira kao najvažnija što naša epoha može da ponudi, to je knjiga koja će nadživjeti decenije i koju će budućnost visoko cijeniti.“ Bijeg od nacista i posvećenost velikom romanu

Robert Muzil rođen je 6. novembra 1880. godine u Austriji. Budući da je za njega bila predviđena oficirska karijera, pohađao je vojne obrazovne ustanove, da bi 1901. godine završio studije mašinstva.

Svoj prvi roman, “Pometnje pitomca Terlesa”, počeo je da piše je 1902. godine, a objavio ga je 1906, u isto vrijeme kada je stekao i diplomu filozofije radom iz oblasti teorije saznanja koji mu je utirla put ka akademskoj karijeri. Međutim, Muzil se opredijelio da radi kao slobodan pisac, i radio je kao bibliotekar, dopisnik i urednik vojnih novina tokom Prvog svjetskog rata u kome je učestvovao kao rezervni oficir. Nakon Prvog svjetskog rata, Muzil se posvetio literarnoj karijeri, a 1923. dobio je prvu u nizu literarnih nagrada - Klajstovu nagradu za književnost. U periodu od 1925. do 1942. godine posvetio se pisanju svog glavnog djela “Čovjek bez osobina”, čija su se prva dva dijela pojavila 1930. godine. Iako je dobio pozitivne kritike, nije uspio da zaradi mnogo od djela. Tada se seli u Berlin.

Nakon što su nacionalsocijalisti u maju 1933. godine preuzeli vlast, Muzilu postaje jasno da je u Njemačkoj ugrožen život njegove supruge koja je bila Jevrejka, i od tog trenutka počinju njihove selidbe - najprije u Beč, a onda preko Italije u Švajcarsku, u Cirih, i potom u Ženevu. U to vrijeme, u Njemačkom Rajhu su njegove knjige bile zabranjene. Do kraja života bio je posvećen radu na svom romanu “Čovjek bez osobina” koji nije uspio da završi sve do svoje smrti 1942. godine. Njegova supruga je objavlila 1952. godine posljednji dio ovog nedovršenog romana.

( Vujica Ognjenović )