Granice blažeg zakona

Pitanja koja se tiču vremenske kolizije zakona rješavaju se putem različitih vrsta interpretacije (tumačenja), jer je to uslov za svaku primjenu zakona putem kojeg se pravi most između kazuističkih normi i neregulisanih životnih događaja, zbog čega se mnoga sporna pitanja prepuštaju sudskoj praksi, koja, prema Monteskjeu, mora da ide korak ispred zakona, ali ne bez zakona. Tumačenjem zakona, počinje istinski život zakona, jer on dobija svoju životnu fizionomiju tek putem svojih interpretata, odnosno svoj realni smisao dobija činom primjene od strane suda, kojim se premoštavaju obale između norme i stvarnosti, pa se tako apstraktna pravila pretaču u judikaturu konkretnog slučaja.

Postavlja se pitanje, u crnogorskom krivičnom zakonodavstvu, dokle sežu granice dejstva ustavnih principa blažeg zakona (čl. 34 Ustava CG) i povratnog dejstva krivičnog zakona koji je blaži za učinioca kaznenog delikta (čl. 147 Ustava, kao opštih principa koji djeluju erga omnes kako u postupku stvaranja, tako i u postupku primjene prava. U situacijama u kojima se vrši dekriminalizacija pojedinih krivičnih djela proglašenjem nekažnjivosti za određene krivično-pravne radnje, kao što je to slučaj sa brisanjem krivično-pravne egzistencije djela protiv časti i ugleda – uvreda (čl. 195 KZ) i kleveta (čl. 196 KZ) što je propisano izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika CG (Sl. list CG br. 32/2011. od 01.07.2011). Krivična zakonodavstva ova pitanja nijesu rješavala na eksplicitan način, putem zakonskih pravila, prepuštajući to krivično-pravnoj teoriji i sudskoj praksi, koje su pod inercijom stajališta iz prohujalih vremena utemeljile judikaturu prema kojoj blaži zakon (novi, stari ili bilo koji), ne zahvata pravosnažnost presude kojom je djelo obuhvaćeno, već se ovaj princip odnosi samo na buduće slučajeve koji se jave u životnoj relnosti (ex nunc), obrazlažući to razlozima pravne izvjesnosti i pravne sigurnosti. Krivični zakonik CG propisuje da ako je poslije izvršenja djela izmijenjen zakon, primjeniće se onaj koji je najblaži za učinioca (čl. 133), pri čemu ne određuje vremenske granice dejstva blažeg zakona.

Smatramo, da nova era civilizacije i kulture u kojoj je inkorporirana ideja vladavine prava čiji je cilj ljudsko dostojanstvo i pravda, kako u fazi stvaranja, tako i u fazi njegove primjene, a imajući u vidu međunarodne principe ljudskih prava i opšta krivično-pravna načela prosvijećenih naroda što su postali principima pravno-političkih i socijalno-filozofskih ideja u oblasti kaznenog prava i kao takvi postali vrhovni postulate nacionalnih sistema (ustavna načela), treba promijeniti i otpočeti sa novom doktrinom granica vemenskog dejstva blažeg zakona. Ovo bi načelo trebalo tumačiti tako da obuhvata pravosnažnost ranije presude, (koja nastaje donošenjem drugostepene odluke po žalbi, propuštanjem roka za žalbu ili odricanjem od žalbe) tj. da se i poslije pravosnažnosti ovo načelo proteže sve do krajnjih posljedica izvršnog krivičnog postupka. Ako kazneni delikt više nije kažnjiv tada treba zahvatiti, putem primjene principa blažeg zakona, i pravosnažnu odluku i njenu izvršnost, jer tada ranija osuda prestaje ipso iure i ex lege. Ako je dejstvom novog, blažeg zakona, derogiran princip nullum crimen sine lege, onda se ima shvatiti da kada prestaje ovaj temeljni postulat krivičnog prava, onda nastupa derogacija pravosnažnosti i prekida se izvršenje same izrečene kazne i njenih posljedica, jer djelo više nije predviđeno kao kažnjivo. Primjena krivičnog zakona ne sastoji samo u donošenju, već i u izvršenju sudskih odluka, jer materijalno krivično pravo doživljava oživotvorenje u izvršnom krivičnom postupku. Ovdje se društvo - država odreklo dotadašnjeg svog prava na kažnjavanje (ius puniendi), te se ne može pozivati na principe stečenih prava, ustanovu pravosnažnosti presude i princip pravne sigurnosti. Na scenu stupaju, putem sistematskog tumačenja cjelokupnih normi krivičnog zakonodavstva, principi pravičnosti, postulati nediskriminacije, princip povratnog dejstva (retroaktivnost) blažeg krivičnog zakona sve do krajnjih posljedica izvršnog postupka, pri čemu ostaje jedinstven doktrinarni pristup da bez predviđenosti krivičnog djela u zakonu, nema ni kažnjavanja (nullum crimen, nula poena sine lege – čl. 2 KZ CG).

O ovom pitanju izjasnila se međunarodno-pravna doktrina na XI Internacionalnom kongresu za kazneno pravo, održanom u Berlinu 1935, zaključujući da blaži kazneni zakon treba da djeluje i na pravosnažne i izvršne krivične presude, kad novi zakon ukida kažnjivo djelo ili predviđa blažu kaznu (dr S. Frank, Djelovanje novog i blažeg zakona na izvršenje presude, Mjesečnik 10/1935). Bilo bi neopravdano i nepravično da se za djelo koje je bilo kažnjivo u vremenu izvršenja “da se ko god kazni, pošto je delo docnijim zakonom oglašeno za nekažnjivo“, smatra čuveni beogradski profesor i teoretičar dr Borislav T. Blagojević u svojoj studiji Tumačenje izuzetaka, (Arhiv za pravne i društvene nauke broj 5-6/1935). U prilog ovog stanovišta kojom bi se izmjenila judikatura i uredila, expresis verbis, zakonska pravila o primjeni navedenih načela, idu navedeni principi Ustava CG (čl. 34 i 147), kao i načela o zabrani diskriminacije (čl. 8), načelo zakonitosti (čl. 33) i pretpostavka nevinosti uključujući i načelo in dubio pro reo (čl. 35). Izvršenje ranije pravosnažne presude treba proglasiti nedopuštenim, (čl. 233 ZKP). Zakoni nijesu božanska i nadljudska tvorevina niti su njihove norme dogma koje gube iz vida socijalne odnose i životnu dinamiku, jer ciljeve društvene regulacije zakon ostvaruje u sinergiji sa drugim normativnim tvorevinama kao jedinstvom pravnog poretka, vodeći računa ne samo o pravnim, nego i o etičkim i socijalnim momentima zajednice.

Drugo pitanje koje treba osvijetliti tiče se principa međunarndnog krivičnog prava – zabrane dužničkog ropstva: niko ne može biti zatvoren samo iz razloga što nije u stanju da izvrši neku ugovornu obavezu (Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima - čl. 11, i Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda – Protokol broj 4 (1963) – član 1). Krivični zakonik CG propisuje da se novčana kazna, osuđenom licu, u postupku njenog izvršenja od strane suda, može zamijeniti kaznom zatvora, u određenom trajanju, ako osuđeni u utvrđenom roku ne izvrši obavezu isplate novčanog iznosa iz presude (član 39 KZ) što je u suprotnosti sa principima zakonske i sudske individualizacije kazne i đe sud u izvršnom postupku uzurpira prerogative sudbenog (justicijabilnog) suda. Takođe, krivično zakonodavstvo CG sankcioniše delikte građanskog prava i pribavljanja imovinske koristi putem krivičnog djela prevare (čl. 224 KZ). Navedenim načinima kažnjavanja vrši se svojevrsna restitucija, revandikacija i reintegracija zabrane dužničkog ropstva, kojim je u starom Rimu kažnjavan osuđenik lišenjem slobode zbog nemogućnosti plaćanja novčane obaveze. Novčana kazna je po svom sadržaju krivično–pravna sankcija, ali je po svojoj prirodi imovinski dug osuđenog prema državi. Zato treba hitno pokrenuti proceduru novelacije KZ brisanjem zatvorske kazne kao vrste sankcije za krivično djelo prevare (čl. 244 KZ) i taksativnim utvrđenjem radnje izvršenja ovog djela, kao i izmjene krivično-pravne opcije – supstitucije novčane kazne putem zatvora (čl.39 KZ), kao protivnim međunarodnom krivičnom pravu te suprematiji i prvjenstvu međunarodnog prava nad domaćim zakonodavstvom (čl. 9 Ustava CG).

( Čedomir Bogićević )