Nijedan balkanski nacionalizam nije originalan u bilo kom svom elementu

“Mit o nacijama - srednjovjekovno porijeklo Evrope”, knjiga američkog istoričara Patrika Gerija, razotkriva vezu mitova evropskih naroda i talasa nacionalizma koji je zahvatio Evropu. Knjiga sadrži istorijski pregled stvaranja evropskih nacija, dokazujući da su one zapravo proizvod mašte, posljedica potrebe vladara da da zajedničke koordinate svom plemenu ne bi li njime lakše vladao a sebe pokazao nasljednikom plemenskog trona.

Geri navodi kako Franci, Goti, Vizigoti, Avari, Rimljani i razni varvari, koji su prohujali evropskim tlom, nijesu samo ratovali, već se i spajali i dezintegisali po veoma prostim ili pak veoma čudnim mehanizmima. Uzimali su razne identitete i oslobađali ih se kada bi im to odgovaralo.

Varvari su postajali Rimljani, a Rimljani – varvari, pojedini društveni slojevi su postajali nacije. Tirada o svetom porijeklu, o važnosti vlastite nacije – sve su to izmišljotine, mitovi kojima “plebs” popunjava vlastitu prazninu i pronalazi razlog da “makne” one druge.

Knjigu “Mit o nacijama - srednjovjekovno porijeklo Evrope” Patrika Gerija objavila je novosadska izdavačka kuća “Cenzura” u prevodu Danire Parente

Demistifikujući mehanizme mitotvorne svijesti, Geri predočava činjenicu da nijedan balkanski nacionalizam nije originalan u bilo kom svom elementu. Iako protagonisti krvavih ratova sa kraja 20. vijeka to bezrezevno tvrde, nacionalizmi na Balkanu, kako dokazuje Geri, samo su jadne kopije davno proživljenih evropskih nacionalnih i nacionalističkih mantri.

Knjigu “Mit o nacijama - srednjovjekovno porijeklo Evrope” Patrika Gerija objavila je novosadska izdavačka kuća “Cenzura” u prevodu Danire Parente. Patrik Geri je profesor srednjovjekovne istorije na kalifornijskom univerzitetu (UCLA) i autor brojnih knjiga o kulturi i istoriji evropskog srednjeg vijeka..

Iz kojih pobuda potiče potreba da se piše knjigu o demistifikacijama mitova o nacijama?

"U doba kada sam počeo da pišem knjigu provodio sam vrijeme u centralnoj Evropi i bio sam duboko uznemiren oživljavanjem etničkih nacionalističkih diskursa, ne samo u Jugoslaviji koja se raspadala, već i na mnogim mjestima bivšeg sovjetskog carstva, pa čak i u zapadnoj Evropi.

Posebno sam bio pogođen čestim referencama na rani srednji vijek, period koji proučavam, u tom diskursu."

Vaša knjiga pokazuje da su nacije prije svega proizvod mašte, a ne stvarne društvene istorije. Možete li to pojasniti?

"Ne bih tako oštro razlučio “maštu” i “stvarnu društvenu istoriju”. Nacije i etničke grupe su stvarne, ali stvarne su jer ljudi vjeruju u njih i spremni su da djeluju u skladu sa tim vjerovanjima. Meni je problem što pretpostavke o istorijskim dubinama tih grupa i njihova nepromjenljiva priroda ne korespondiraju sa istorijskim zapisima."

Da li se Vaša knjiga suprotstavlja dosadašnjoj teorijskoj misli o nacijama?

"Trenutno postoji mnogo rasprava među istoričarima, sociolozima i političkim naučnicima o narodima i nacionalizmu. Malo je danas pravih “primordijalista” koji vjeruju da su nacije ukorijenjene, prirodne jedinice i da egzistiraju nepromijenjene kroz milenijume (iako neke nalazimo u popularnom političkom diskursu).

Više su problematični oni koji su radikalni “konstrukcionalisti”, koji vjeruju da su narodi samo nedavna tvorevina s kraja osamnaestog i devetnaestog vijeka. Drugi i dalje vjeruju u “etnička jezgra”, koja su se nekako održala kroz vjekove, a koja su mobilisana politički i kulturno u modernom periodu.

Moj sopstveni stav je da nijedan od ovih pristupa nema izgleda da se uklopi u istorijski zapis u zapadnoj Evropi. Grupa identiteta koja se može nazvati etničkim postojala je u različitim vremenima u raznim kombinacijama, ali niti su njihovi sastavni elementi, niti prioriteti u koje su oni ulagali u formiranje osnovnog identiteta ostali isti."

Iz Vaše knjige se može zaključiti da je linearna istorija o narodima Evrope mitološka. Kako onda posmatrati narode kroz istoriju?

"Vidim narode da razvijaju i mijenjaju pojave čiji suštinski kontinuitet često može biti više navodni, nego demonstrativan."

U knjizi kažete da Evropljani moraju da prepoznaju razliku između prošlosti i sadašnjosti da bi gradili budućnost. Kako uspjeti u tome?

"Vjerujem da zaista možemo da naučimo iz prošlosti, ali prošlost ne treba uzeti kao model za budućnost. Kao istoričara interesuju me promjene tokom vremena, što mislim da je suština istorije."

Istorijsko pravo na suverenitet po etničkom ključu je tvorevina 19. vijeka. Ali ova ideja je u 20. vijeku milione ljudi otjerala u smrt. Kako vidite razvoj te ideje dalje, u 21. vijeku?

"Etnička pripadnost i geografija jednostavno se ne poklapaju na mapi ukoliko ne postoji masivno etničko čišćenje. Mislim da je devetnaestovjekovni ideal države etničke nacije pokazao ogromnu katastrofu i da Evropljani i drugi moraju da pronađu alternativne baze na kojima će uspostaviti nacionalni suverenitet.

Najviše državnih uređenja tokom istorije nijesu zasnovana na strogim etničkim linijama i nema razloga da tako učine u budućnosti."

Vi nedvosmisleno tvrdite kako je podudarnost srednjovjekovnih i savremenih “naroda” samo mit. Možete li to i pojasniti?

"Srednjovjekovne nacije, čak i dok su koristile jezik etničke pripadnosti, imale su suštinski različite strukture zasnovane na gospodstvu, na savezima, na religiji, kao i na mogućnosti inkorporacije eksternih grupa u ova uređenja.

Moderno, pojednostavljeno shvatanje da se nacionalni identitet svede na suštinu i izjednači sa jezičkom ili kvazi - biološkom grupom projektovanom u dalekoj prošlosti, ne uspijeva da razumije prilagodljivost srednjovjekovnih naroda."

Kako se odbraniti od nacionalističkih propagandi i mitova, koje su i danas i te kako aktivne?

"Ja sam istoričar, a ne političar, tako da je moja borba fokusirana na pokušaj da oslobodim naše razumijevanje nacije od pogrešnog shvatanja prošlosti."

Možete li nam pojasniti vezu ljevice i desnice sa nacionalizmom?

"U stvari, postoje nacionalizmi i ljevice i desnice koji vjeruju u primordalijalističku viziju nacije. Ja sam nesrećan zbog pokušaja da se izgradi mitska nacionalna prošlost za socijalno progresivne i liberalne ljude kao što sam ja uz korišćenje etničke nacionalističke istorije za promovisanje ksenofobije."

Ne treba potcijeniti moć filologije u rađanju nacionalizama. Kakva je zapravo uloga filologije i jezika u tom procesu?

"Krajem osamnaestog i u devetnaestom vijeku filologija je bila nova i moćna naučna alatka koja je fascinirala milione. Jezik je sve više korišćen i kao sredstvo političke kontrole kroz masovno obrazovanje, nametanje i regulisanje nacionalnih jezika, i istovremeno kao sredstvo otpora ovom procesu u obliku zahtjeva za prava povezanih sa ljudima koji koriste pod-nacionalne jezike i dijalekte."

Kako je etnička arheologija uticala na isticanje prava na pojedine teritorije?

"Pretpostavke da su teritorije arheolozi identifikovali kao dijeljenje istog materijala kulture, korespondira sa oblašću jedinstvene jezičke a time i etničke zajednice i prošlost i sadašnjost dozvoljavaju ideolozima da unaprijede tvrdnje o drevnim “predačkim” zemljama, čak i ako žive u potpuno različitim društvima u sadašnjosti."

Šta nam pokazuje komparativna analiza etnogeneze naroda Zulu (iz južne Afrike) sa evropskim etnogenezama?

"Moja namjera da posmatram Zulu etnogenzu je bila sa namjerom da podstaknem Evropljane da razmišljaju o procesima njihove etničke formacije, manje kao jedinstvenim, a više kao o djelu sličnih globalnih procesa."

Vaša shvatanja su veoma pozitivna i napredna. Koliko ih podržavaju balkanski istoričari?

"Vi ste u boljoj poziciji nego što sam ja da odgovorim na ovo pitanje. Od kada je knjiga prevedena na srpski, slovenački i albanski dobio sam i entuzijastičnu podršku i kritiku. Ne mogu da kažem koja je jača tendencija."

Vjerujete li Vi u stvaranje Evropske unije i u njeno održanje? Da li će u njoj ideje nacije i nacionalizma biti oslabljene?

"Stvaranje Evropske unije je svakako oslabilo nacionalizam u nekim oblastima, ali problemi standardizacije su takođe stvorili mrtvi hod kod drugih. Vidimo u trenutnoj monetarnoj krizi da po mnogo čemu nepotpuno ujedinjenje Evrope stvara nove probleme.

Osim toga, ja imam bojazan da se “Evropljanin” gradi kao novi etnički identitet koji može da nosi mnoge iste opasnosti, kao i starije etničke opozicije u evropskoj istoriji."

Opširnije u štampanom izdanju

( Vujica Ognjenović )