Konkordat

Najava mogućnosti da Crna Gora sa Vatikanom potpiše konkordat, vratila me u vrijeme mojih početnih naučnih interesovanja i vrijeme objavljivanja moje prve koautorske naučne studije, koja se bavila problemima vezanim za istorijat katoličke crkve u Crnoj Gori.

A time i na događaj od prije 125 godina i vremena potpisivanja prvog konkordata Crne Gore i Vatikana 1886. godine. S obzirom da su se oko ovog pitanja već pojavili različiti komentari i da očekujem da će eventualnom približavanju realizacije ovoga čina ova tema postati frekfentna u javnosti, moja profesionalna znatiželja ukazuje na potrebu razumijevanja ovog pitanja u kontekstu konkretnog istorijskog iskustva.

Prvo pitanje koje se prirodno nameće je – šta je to konkordat? Konkordat (concordat - lat.) je saglasnost, ugovor, sporazum između Vatikana i pojedinih država kojim se definiše položaj rimokatoličke crkve. Istorija sklapanja ovih ugovora je jako duga. Prvi konkordat je tzv. Vormski i on je potpisan 1122. g. između pape Kaliksta II i Henriha V.

Zanimljivo je da u pravnoj teoriji postoji više definicija konkordata - od one po kojoj je to povlastica koju crkva kao vlast koja je u duhovnom smislu iznad države dodjeljuje državi ili vladaru , odnosno civilnoj vlasti , i to tako da uvijek može bez saglasnosti druge strane od njega odustati ili ga promijeniti.

Ipak po "teoriji konkordata " to je ugovor između crkve i države kao ravnopravnih i nezavisnih vlasti. Ima mišljenja da konkordat nije klasični međunarodni ugovor, zato što to nije sporazum između vrhovnih vlasti dvaju naroda u raznim zemljama, već je to ugovor između vrhovnih predstavnika vlasti i katoličke crkve, zato što je jedini ovlašćen za tu vrstu ugovora papa kao duhovni poglavar rimokatoličke crkve, a ne papa kao predstavnik vatikanske države.

Dakle, riječ je o ugovoru koji Crna Gora kao jedna od rijetkih (od zemalja sa dominatno pravoslavnom većinom i jedina) ima u svom istorijskom iskustvu. Naime, 1886. Crna Gora je u osmoj godini bitisanja međunarodno priznate države postala prva i jedina država sa dominatno pravoslavnom većinom koja je potpisala ovakav ugovor.

Iako je stanje od prije 125 godina teško uporedivo sa današnjim, ipak je korisno ukazati na motive jedne i druge strane koji su uslovili potpisivanje ovog ugovora. Broj katolika u tadašnjoj Crnoj Gori se procjenjivao između 5.541 (Rovinski), 8.000 (Marquis D. Mac Swiney) do 6.625 (S. Popović).

Treba imati na umu da je područje Boke Kotorske u kojem je živjela relativno brojna katolička zajednica tada bilo pod vlašću Habzburške monarhije i da su tamošnji katolici kao austro-ugarski podanici imali riješen vjerski status.

Koliko su takva rješenja dugotrajna, ukazuje i činjenica da je kotorska biskupija ostala do današnjeg dana sufragan splitske, a da, recimo, najstarija duhovna institucija u Crnoj Gori, barska nadbiskupija (osnovana januara 1089.) i danas pod duhovnom jurisdikcijom pokriva prostor definisan konkordatom iz 1886.

Da bi čitaocima koji poznaju ove prostore bilo jasnije, npr. paroha u Šušnju, koji je vazdušnom linijom udaljen od sjedišta barske nadbiskupije tek par kilometara postavlja kotorski biskup, a ne barski nadbiskup, bez obzira što je Šušanj danas predgrađe grada Bara.

Položaj vjerskih zajednica i pitanja vjerskih sloboda u tadašnjoj Crnoj Gori je bio omeđen međunarodnim ugovorima (Berlinski ugovor čl. 27, ugovorom u Campo-Formiu iz 1797. i Beču 1815. po kojem je Habzburška monarhija stekla pravo protektorata nad katolicima u Otomanskoj imperiji). Saglasno tome, tadašnji barski nadbiskup, inače Njemac, Karlo Poten (nadbiskup 1855-1886) je sjedište nadbiskupije 1867. iz Bara izmjestio u Skadar.

Za razumijevanje ove problematike bitno je shvatiti da je duhovno središte katolika bilo izmješteno u Skadar (tada Osmanska imperija), da je pravo protektorata Habzburškoj mionarhiji omogućavalo i njeno direktno miješanje u unutrašnje stvari Crne Gore.

Tako je za razliku od najvećih vjerskih zajednica, pravoslavne i islamske čija su duhovna središta bila u Crnoj Gori i kod kojih nije bilo razlika u prostorima državne i duhovne jurisdikcije, faktičko stanje katoličke zajednice bilo takvo da je protivurječilo zamisli knjaza Nikole da duhovna središta vjerskih zajednica budu u Crnoj Gori i da pitanja duhovne i državne jurisdikcije budu usaglašena.

Pošto se ovo pitanje, bar kada je u pitanju katolička zajednica, moglo riješiti samo pregovorima sa Vatikanom, knjaz Nikola je zatražio posredovanje u tom smislu đakovačkog biskupa J. J. Štrosmajera, koji je prihvatio ovaj poziv i uz čije posredovanje i relativno duge pregovore koji su okončani 18. avgusta 1886. je konačno potpisan konkordat sa Vatikanom, koji je ratifikovan 7. oktobra iste godine.

Bez obzira što ima tumačenja da je konkordat bio ustvari eksperiment papskog dvora i ruske vlade u okviru politike unije crkava, što je navodno bilo blisko Štrosmajeru, značaj ovog ugovora je bio veliki i za Crnu Goru i za katioličku zajednicu u njoj.

Ne samo zato što je Crna Gora postala prva postala prva južnoslovenska i pravoslavna država koja je potpisala konkordat sa Vatikanom i na taj način se legitimisala vjerski tolerantnom državom, već mnogo više zato što su njeni katolički podanici postali ravnopravni članovi crnogorskog društva, a Crna Gora kao država privlačna sredina i za druge katolike koji su živjeli u okruženju.

U ime Vatikana koknkordat je potpisao kardinal Jakobini, a u ime Crne Gore Jovan Sundečić. Sadržaj ovog ugovora je posebno interesantan jer su nijme uređena sva pitanja od značaja za nesmetano funkcionisanje vjerske zajednice u državi kao i definisane međusobne obaveze.

Za Crnu Goru je posebno važno bilo što je njime suspendovano pravo protektorata Austro-Ugarske, a već sjutradan po ratifikaciji konkordata papa Lav XIII je izdao dekret o razdvajanju barske od skadarske nadbiskupije. Ubrzo je za barskog nadbiskupa postavljen bivši profesor gimnazije u Senju, franjevac Šimun Milinović, koji se pridružio naporima crnogorske strane da se dobije papska dozvola za bogosluženje na staroslovenskom jeziku, što su knjaz Nikola i Štrosmajer posmatrali kao sredstvo približavanja pravoslavnih i katolika.

To im je pošlo za rukom, pa je papa kodicilom od 29. marta 1887. dozvolio uvođenje staroslovenskog jezika u bogosluženje na području barske dijaceze. Uz ove mjere i sadržaj konkordata bili su stvoreni uslovi da se “obnovi sjaj i slava barske nadbiskupije” a da barski nadbiskup ponovo zauzme visoko mjesto unutar rimokatoličke hijerarhije koje mu pripada kao nosiocu titule “totius servie primas”.

Zanimljivo je da niti Kraljevina Jugoslavija niti komunistička Jugoslavija nijesu uspjele potpisati konkordat sa Vatikanom. Prva je formalno i potpisala konkordat (1935), ali je protivljenje SPC onemogućilo njegovu ratifikaciju kojoj je predhodila žestoka politička (konkordatska kriza - 1937).

Komunistička Jugoslavija ovo pitanje posmatrala je kao ideološko i koliko je poznato nije ni ulagala veće napore da ga dovede do kraja. Tako se i desilo da se konkordat Crne Gore i Vatikana može posmatrati kao i dalje važeći? Stvar je aktuelne crnogorske diplomatije da procijeni da li treba potpisivati novi ili inovirati stari konkordat.

( Šerbo Rastoder )