Vlatko Gilić - jedan od 50 najboljih u istoriji svjetske kinematografije
U anketi Instituta za film u Beogradu, stručnjaci su Gilićev film “Ljubav” proglasili najboljim ostvarenjem u istoriji jugoslovenske kinematografije
Vlatko Gilić. Reditelj i scenarista kojeg je američki medijski gigant NBC uvrstio među pedeset najboljih u istoriji svjetske kinematografije. Tako se ovaj rođeni Podgoričanin našao u društvu Orsona Velsa, Hjustona, Čaplina, Forda, Felinija, Hičkoka, Bergmana, Kurosave, Kubrika, Tarkovskog, Renoara, Roselinija...
Na tom spisku Glić je jedini iz Jugoistočne Evrope.
Njegovi filmovi nalaze se u Galeriji modernih umjetnosti u Njujorku, pohranjeni u kapsuli najvećih stvaralačkih vrijednosti baštine čovječanstva, u bezbjedno sklonište od mogućeg atomskog razaranja i mogućeg gubitka biografija i pamćenja ljudske vrste.
U anketi Instituta za film u Beogradu, stručnjaci su Gilićev film “Ljubav” proglasili najboljim ostvarenjem u istoriji jugoslovenske kinematografije u domenu kratkometražne produkcije. Gilić je 1971. godine na filmskom festivalu u Berlinu dobio “Srebrnog medvjeda” za film "In Continuo", a 1972. i 1973. nagrade filmskog festivala u Oberhauzenu.
“Bio sam veoma impresioniran Gilićevom filmskom trilogijom na festivalu u Oberhauzenu. Ukupni umjetnički kvalitet djela ovog mladog čovjeka svrstava se u red najboljih danas u svijetu.
"Samo par registrovanih zvukova, par glasova pojačanih na opsesivan način u daleko pretpostavljenom zadnjem planu"
Niko ne istražuje ljudsku sudbinu na tako dubok način kao Gilić”, zapisao je Vilard van Dajk, direktor filmskog odjeljenja njujorškog Muzeja savremene umjetnosti, u pismu upućenom “Dunav filmu” u kojem traži da otkupi sva Gilićeva djela.
Njegovi filmovi su tri puta prikazani na filmskom festivalu u Kanu (1973 - "Moć", 1977 - "Kičma", 1980 - "Dani od snova").
Film “Ljubav” je nominovan među pet najboljih u takmičenju za “Zlatni globus”, a dugometražni film “Kičma” je izdvojen među deset naboljih djela u svijetu 1978. godine (američki producent ga je kandidovao za nagradu “Oskar” u kategorijama za režiju, kameru i muziku).
“Gilićevi filmovi su realizovani s malo novca, kratki su i gotovo nijemi, čudno samosvojni. Još više nego da govore svojim izvornim jezikom.
Samo par registrovanih zvukova, par glasova pojačanih na opsesivan način u daleko pretpostavljenom zadnjem planu, a ponekad tišina koja izaziva tajnu, ostavlja nas u obavezi da ispitujemo sliku”, zapisao je kritičar Njujork tajmsa.
Po riječima filmske kritike, Gilić već u svojim prvim projektima najavljuje svoj osobeni rediteljski pristup
Ovo su samo neki od detalja iz bogate biografije Vlatka Gilića koji se, sticajem neveselih okolnosti, iz rediteljskog života “povukao” osamdesetih godina prošlog vijeka i posvetio se pedagoškoj karijeri na novosadskoj Akademiji umetnosti i Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju.
Gilić je rođen 1935. u Podgorici. Diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Njegov opus od dvanaest kratkih igranih i dokumentarnih filmova, nastalih u drugoj polovini šezdesetih i prvoj polovini sedamdesetih godina smatraju se jednim od nejvećih kreativnih uzleta domaće kinematografije.
Pored navedenih ostvarenja treba pomenuti filmove “Mala svetlost” (1966), “Povratak na rodno drvo” (1967), “Homo Sapiens” i “Homo homini” (1968), “Zategni dele” (1969), “Dan više”, “Juda” (1971)...
Gilićeva priča iza kamere prekinuta je 1982. godine kada se našao u nemilosti jugoslovenskih komunističkih vlasti
Po riječima filmske kritike, Gilić već u svojim prvim projektima najavljuje svoj osobeni rediteljski pristup, koji odlikuju “skrupoloznost i preciznost u uobičavanju i osmišljavanju estetskih komponenti i u njihovom integrisanju i usmjeravanju ka metaforičnom ideativnom znaku”.
U zreloj fazi on “relativizuje granice između dokumentarističke i fikcione strukture i, bez obzira na to da li su prisutniji elementi jedne ili druge, kroz njihovo prožimanje stvara nadahnute filmske eseje, u kojima se otiskuje njegov sopstveni tok svijesti”.
Gilić je autor filmskih scenarija za filmove “Provereno min njet” (1965), “Tople godine” (1966), “Vuk sa Prokletija” (1967), koautor scenarija “Smrt paora Đurice” (1972), “Bombaši” (1975). Godine 1980. je snimio posljednji, igrani, film “Dani od snova”.
Njegova djela su inspiracija za magistarske i doktorke teze, a atraktivna su i njegova televizijska gostovanja po cijelom svijetu
Gilićeva priča iza kamere prekinuta je 1982. godine kada se našao u nemilosti jugoslovenskih komunističkih vlasti. U njegovim djelima tadašnja vlast prepoznala je, kako se onda govorilo, antikomunističke i antidržavne elemente. Gilić gotovo tri decenije nije snimao iako ima pripremljene nove filmove, nove scenarije...
Ali, od 1980. niko mu nije pružio šansu da to ostvari.
“Režija i život su iste suštine. Za reditelja režija je estetska stvarnost, biće koje on nosi u sebi”, kazao je u jednom davnom intervjuu reditelj Gilić.
Davnom jer potreba da se kaže “nešto novo” javiće se s novim filmom. Gilićev budući projekat za koji potpisuje i scenario je “Prepoznavanje senke”. Njegovi filmovi aktuelni u svijetu i danas prikazuju se na brojnim festivalima (Istanbul, Zagreb, Los Anđeles...)
Mijenjaju se vremena, društveni poreci, socijalne prilike, ali, u slučaju Vlatka Gilića vrijeme kao da je stalo
Njegova djela su inspiracija za magistarske i doktorke teze, a atraktivna su i njegova televizijska gostovanja po cijelom svijetu (Japan, Francuska, Italija, Amerika) kao i predavanja eminentnih stručnjaka o njegovom stvaralaštvu (Harvard).
Ipak, izgleda da su one etikete dobijene u doba komunističke vlasti, imaju i neko mističko produženo dejstvo.
Mijenjaju se vremena, društveni poreci, socijalne prilike, ali, u slučaju Vlatka Gilića vrijeme kao da je stalo. Nema više kominističkih, ali su tu neki novi “feudalci” - a vlastodržačka “sumnja” u umjetnika vjerovatno je samo još jedna potvrda vrijednosti njegovog rada. Čak i kada je rezultat ovako surov - decenije bez prilike da stvara...
Gilić, režiser bez olakšavajućih okolnosti...
Vlatko Gilić već decenijama ne daje intervjue. Što dodatno otežava pisanje o njemu. Pored složenosti njegovog opusa koji je interpretativno i te kako izazovan, eto, da postoji još jedan otežavajući momenat. Gilić: režiser bez olakšavajućih okolnosti...
Opet, njegov razlog za odbijanje javne priče teško se može osporiti: Gilić smatra da režiser koji ne snima filmove principijelno nema o čemu da priča.
Upravo u Artu, u sjajnom tekstu o susretima sa genijalnim Sergejom Paradžanovom, Branka Bogavac opisuje kako je na pomen Jugoslavije, tvorac “Boje nara” odmah izgovorio samo jedno ime - Vlatko Gilić
Iako bi Gilić imao što i o čemu da kaže. Ali, on je uporan i tu mu je teško protivrječiti: zbilja, o čemu da priča pisac kome ne daju da objavi knjigu? Ili slikar koji nije imao izložbu već decenijama? Umjetnik je čitav i bez ostatka u svojoj umjetnosti - ili nije to zašto se izdaje.
Gotovo tri decenije bez filma. Egzistencijalna pustinja o kojoj Gilić govori kao o paklu nad paklovima. Uskraćeno pravo (po)rađanja. Kazna u rangu helenskih mitoloških mučenika.
Ipak, Gilić ne dozvoljava da njegov odgovor na sve to bude – ogorčenje. To nije u skladu sa njegovom urođenom otmjenošću. Ogorčenje ne priliči umjetniku. Čak i kada za njega ima mnogo razloga.
Na efektan način crnogorska javnost je nedavno imala razlog da se “prisjeti” ovoga autora. Upravo u Artu, u sjajnom tekstu o susretima sa genijalnim Sergejom Paradžanovom, Branka Bogavac opisuje kako je na pomen Jugoslavije, tvorac “Boje nara” odmah izgovorio samo jedno ime - Vlatko Gilić.
Vlatkov opus je i neprekidni vizuelni esej o Crnoj Gori i njenom podneblju
I, kako primjećuje Branka Bogavac, to ime je funkcionisalo kao - lozinka. Odmah je dobila prednost u odnosu na brojne druge zainteresovane novinare.
Paradžanov i Gilić, oba provjereni ideološki “sumnjivci” su se družili decenijama, povremeno, kada okolnosti njihovo druženje učine mogućim. Paradžanov je beskrajno cijenio Vlatkove filmove. I sarađivali su.
Vodio ga je po Kijevu i po Ukrajini u želji da mu pokaže ona mjesta koja su bila van “poželjnih” i zvaničnih ruta za ugledne umjetnike. Genijalni sineasta je sa jednakom upornošću s kojom konstruiše svoje vizuelno savršene kadrove tražio poklon za Gilićevu majku - i pronašao je prsten od starog srebra, “kakvi se odavno ne prave”.
Gilićevi studenti, ali ne samo oni - već i kolege profesori koji su prisustvovali njegovim predavanjima kažu da je to intelektualni doživljaj posebnog reda
Vlatkov opus je i neprekidni vizuelni esej o Crnoj Gori i njenom podneblju. Što danas zapravo zna vrlo malo crnogorskih “stručnjaka opšte prakse”, spremnih da presuđuju u svim pitanjima - od politike i nacionalnog identiteta do filma i umjetničkih sloboda.
Ne napušta ga nada da će, ipak, uprskos svemu snimiti novi film. To je i njegov dug prema sopstvenom odrastanju i svom gradu - Podgorici.
Gilićevi studenti, ali ne samo oni - već i kolege profesori koji su prisustvovali njegovim predavanjima kažu da je to intelektualni doživljaj posebnog reda. Ipak, Gilić je u Crnoj Gori predavao na Fakultetu likovnih umjetnosti...
A dramska akademija? Tu, naravno, nije mogao doći na red od “provjerenih” stručnjaka.
Od ovdašnjih eksperata za sve i svašta. Uostalom, on je mislio da na umjetničkim akademijama prije svega treba pričati o umjetnosti. Ali, to je samo jedna od šarmantnih zabluda istinskog majstora. Koji je imao tu nesreću da se rodi u zemlji gdje se golo udvorištvo cijeni više od bilo kakvog majstorstva...
Najizuzetnija vizija propasti
“Mislim da je jugoslovenski film 'Kičma', iako mračan i strašan, jedna od najoriginalnijih i najizuzetnijih vizija propasti svijeta koju sam ikada vidio. Kada dođe smak svijeta, to vjerovatno neće biti ni zemljotres ni poplava, svijet će nestati u epruveti i u špricu.
Gilićev fantastičan prizor jalove smrti upozorava na to da su se odnosi među ljudima sveli na urne sa pepelom i oznakom u mrtvačnici
Mislim da je 'Kičma' blistavo režiran film koji nam kroz divnu fotografiju hiljade riječi zamjenjuje slikama. 'Kičma' je djelo Vlatka Gilića, cijenjenog scenariste i reditelja jugoslovenskih dokumentarnih filmova, koji u oblasti igranog filma debituje ovom stravičnom fantazijom što muči i proganja, ovom pričom o čudovišnom pomoru koji Beograd pretvara u kosturnicu...
Gilićev fantastičan prizor jalove smrti upozorava na to da su se odnosi među ljudima sveli na urne sa pepelom i oznakom u mrtvačnici... Biće zaista zanimljivo vidjeti šta će Vlatko Gilić, taj veliki talenat koji je još u tridesetim godinama, stvoriti poslije 'Kičme', zapisao je Reks Rid u Dejli njuzu (1977).
( Jelena Pavićević Tatar, Balša Brković )