Vječna u životu samo je promjena

Jedan od junaka romana je Franc Erlih, bivši zatvorenik logora Buhenvald, tvorac čuvenog natpisa „Svakom svoje“ na kapiji tog logora.

Ivanji uvjerljivo rekonstruiše duh epohe, kreativni period njegovih junaka na univerzitetu Bauhaus, Drugi svjetski rat i poslijeratni period. „Slova od kovanog gvožđa“ je djelo o tragičnim istorijskim događajima, u kome Ivanji kombinuje stvarne činjenice sa fikcijom. Roman je nedavno objavljen u izdanju „Stubova kulture“.

Ivan Ivanji, pisac i prevodilac rođen je 1929. godine u Zrenjaninu. Kao Jevrejin, proveo je 1944. i 1945. godinu u koncentracionim logorima Aušvic i Buhenvald, kao i u radnim komandosima Buhenvalda.

Ivanji je studirao arhitekturu i germanistiku u Beogradu, a bio je nastavnik, novinar, dramaturg, pomoćnik upravnika Savremenog i Narodnog pozorišta u Beogradu, diplomata i Titov prevodilac za njemački jezik. Za svoje romane, publicistiku i prevodilaštvo dobio je austrijski Orden časti za nauku i umjetnost prvog reda.

Napisao je romane: „Čoveka nisu ubili“, „Na kraju ostaje reč“, „Smrt na Zmajevoj steni“, „Jedna mađarska jesen“, „Preskakanje senke“, „Guvernanta“, „Barbarosin Jevrejin u Srbiji“, „Balerina i rat“, „Čovek od pepela“, „Staljinova sablja“, „Dioklecijan“, „Konstantin“ i „Julijan“ zbirke pripovjedaka „Svako igra svoju ulogu“, „Druga strana večnosti“, „Poruka u boci“, politička publicistika „Pisma iz Havane“, „Titov prevodilac“ i “Mađarska revolucija 1956“, eseje „Nemačke teme“.

Preveo je brojne knjige sa njemačkog i mađarskog na srpski, kao i sa srpskog na njemački. Ivan Ivanji posljednjih godina živi u Beču i Beogradu, odakle je i govorio za „Art Vijesti“.

Kako ste otkrili priču o Francu Erlihu, njemačkom arhitekti i slikaru, po čijem se životu temelji Vaš novi roman „Slova od kovanog gvožđa“?

- Memorijalni centar koncentracionog logora Buhenvald me pretprošle godine pozvao da otvorim izložbu Franca Erliha u Vajmaru. Tragajući za dokumentima o njemu ustanovio sam da je bio u jugoslovenskom ratnom zarobljeništvu u Beogradu i Pančevu, to me je učinilo radoznalim.

Nijesam mogao da romansiram život jednog čovjeka o kome ipak nijesam saznao dosta, zbog toga sam izmislio lik Zigfrida Varliha, njegovog druga i ispisnika da bih zajedno s njim pokušao da prođem kroz dvadeseti vijek.

Sam naslov romana „Slova od kovanog gvožđa“ upućuje na natpis „Jedem das seine“ (Svakom svoje) na ulazu u logor Buhenvald. Možete li pojasniti istorijat natpisa i simboliku Vašeg naslova?

- Erlih je, dobivši zadatak da projektuje kapiju logora, natpis napisao slovima stvorenim u školi „Bauhaus“, iako su ih hitlerovci zapravo smatrali dekadentnim. O tome ponešto kazujem u romanu. Ja sam kao zatvorenik prolazio kroz tu kapiju, a često i poslije rata kao gost Memorijalnog centra.

Sudbina Vašeg junaka Zigfrida Varliha odlično ilustruje istorijske sile i velike događaje 20. vijeka: kao anonimni njemački dječak on postaje student čuvenog Bauhausa, potom logoraš u Buhenvaldu, kao pripadnik kažnjeničke divizije 999 ratuje u Africi i Grčkoj, kao ratni zarobljenik u Jugoslaviji počinje da radi poslove arhitekte, robija na Golom otoku... Kakav je iz njegove vizure 20. vijek?

- Varlih u sve svoje borbe ulazi prinuđen okolnostima i pomalo pod uticajem neposredne okoline, pa i žena. On nije heroj, čak ni antiheroj, nego običan čovjek nošen bujicom, ali na kraju svog života pomiren s tim što je bilo neizbježno. Nema on svoje vizije vijeka, kažem da u posljednjim trenucima svog života više misli na to da li je bio nepravedan prema ženama sa kojima ga je sudbina spojila...

Selman Selmanagić, rodom iz Srebrenice, bio je sekretar ćelije Komunističke partije Njemačke na univerzetu Bauhaus. Kako ste otkrili ovu ličnost i koja je njegova uloga u Vašem romanu?

- Studirajući istoriju Bauhausa naletio sam na Selmanagića i da je rođen u Srebrenici, da je postao istaknuti njemački arhitekta, prije Hitlerovog dolaska na vlast funkcioner KP Njemačke, pobjegao je na vrijeme, ali se usred rata vratio u Berlin. Arhitektonski biro sa njegovim imenom i danas radi u Berlinu, ali nijesam se obratio njegovim potomcima da mi ne bi zabranili da se kao romanopisac bavim njegovim likom. Jedanput sam se „opekao“ imao sam probleme sa Barbarom, kćerkom Bertolta Brehta, kad sam napisao televizijsku dramu o njemu, pa nisam htio da mi se dogodi nešto slično. Vidjećemo da li će porodica Selmanagić reagovati naknadno ako bude saznala za roman.

Koliko Vaš novi roman „Slova od kovanog gvožđa“ korespondira sa Vašom ranijom knjigom „Čovjek od pepela“?

- Nijesam htio da to istaknem posebno, ali Čovjek od pepela iz Buhenvalda se kao avet javlja na krovu ruševine Saveznog ministarstva unutrašnjih poslova u današnjem Beogradu. „Slova od kovanog gvožđa“ su nastavak „Čovjeka od pepela“.

Zašto je po Vama period Vajmarske republike, koga opisujete u romanu, bio značajan za istoriju Njemačke?

- Najkraće rečeno, jer je iz tog pokušaja izgradnje jedne istinske demokratije, ali sa anarhičnim trzajima i sukobima unutar radničke klase, izrasla Hitlerova imperija kao stožerno zlo čovječanstva.

Ko je zaista bio Mustafa Golubić i radi kojih zasluga ga je Staljin uz državne počasti sahranio u Moskvi, iako su ga 1941. godine ubili Njemci u Beogradu? Da li je on zaista po Staljinovom nalogu trebalo da ubije Tita?

- O Mustafi Golubiću postoji više legendi nego temeljno analiziranih istorijskih činjenica. On je bio general sovjetske tajne službe, imao lični pristup Staljinu, vrhunski „terminator,“ koji je organizovao i ubistvo Trockog u Meksiku.

Kod mene je lik u romanu važan za onaj dio koji je, nadam se, špijunski triler. Lično smatram da je nemoguće da je imao zadatak da ubije Tita i pokušavam da to ispričam u romanu.

U romanu se pominje i jedna fatalna žena, Alma, koja je bila udata za kompozitora Gustava Malera, za književnika Franca Verfela, za arhitektu Gropiusa...

- Gropius kao osnivač Bauhausa neizbiježan je u ovom romanu, a Alma – žena trojice, a ljubavnica još i drugih velikih umjetnika prve polovine dvadesetog vijeka, meni se nameće zbog toga što je u Vajmaru u odsudno vrijeme, opisala ga je u svojoj autobiografiji.

I ona je tada stanovala u hotelu „Elefant“, važnom terenu mog romana, u kome je i Hitler spavao preko 25 puta, a ja sa ženom jednom u Hitlerovom apartmanu velikom preko 90 kvadratnih metara... Meni se Alma na brojnim fotografijama, koje su sačuvane, uopšte ne čini lijepom i ne razumijem njenu moć nad muškarcima.

S obzirom na to da sva Vaša djela izlaze uporedo na njemačkom i srpskom jeziku, da li je roman „Slova od kovanog gvožđa“ objavljen u Njemačkoj i kakav je njegov prijem?

- Prije nego što sam ozbiljno počeo da pišem ovaj roman, nesiguran da li je to uopšte tema, koja zaslužuje knjigu, posavjetovao sam se sa svojim izdavačima, sa Predragom Markovićem u Beogradu i Aleksanderom Potikom u Beču. Oni su me ohrabrivali.

Ja mislim da je kontakt sa dobrim izdavačem važan i pri nastanku knjige, nije dovoljno predati gotov rukopis, ja sam od svojih izdavača ponekad dobijao dragocjene sugestije. Prvi put u životu sam knjigu napisao paralelno na oba jezika, koje mi je život darovao, a ne kao ranije, da je napišem na jednom, a poslije prevedem na drugi.

Ovaj roman je na na njemačkom jeziku već najavljen u medijima, već sam odobrio i prelom, ima nešto drugačiji naslov „Buchstaben von Feuer“ („Slova od vatre“), tekst nije po svemu identičan na oba jezika, a na njemačkom izlazi krajem februara pred Sajam knjiga u Lajpcigu.

Opširnije uštampanom izdanju.

( Vujica OGNJENOVIĆ )