Kako umiru supersile

Kako je pao Rim: Smrt jedne supersile - How Rome Fell: Death of a Superpower - Adrian Goldsworthy, Yale University Press, 2010

Prećutna je istina da svako ko se bavi Starim Rimom u stvari se bavi Edvardom Gibonom, Hjumovim famoznim srodnikom, sigurno najistaknutijim istoričarem, koji je 27. juna 1787, u svojoj kući u Lozani, u Švajcarskoj, u 50. godini, upisao posljednji redak u svojoj šestotomnoj studiji Opadanje i propast rimskog carstva, koju još uvijek zovu velikim spomenikom engleske proze.

U toj pretjerano pesimističnoj studiji (za njega je istorija bila prikaz "malo čega više osim zločina, gluposti i zlosrećnosti čovječanstva"), začetoj publikacijom prvog toma 1776, opisuje period od 13 vjekova, okončavajući svoj zapis 1453. godine, padom Vizantije.

Ono što je naposljetku srušilo Stari Rim, ako pitate Gibona, to je bilo nadiranje fanatičnog monoteizma (hrišćanstva) i varvarskih plemena sa sjevera.

Adrian Goldsvorti nije revizionista, ali nalazi da štošta toga novog ima reći o ovoj temi (lista izvora duga mu je 15 strana), koja, posljednjih godina, zatrpava prodavnice engleskog govornog područja. Sigurno je da se treba klanjati svim "novim istorijama" i "novim biografijama" koje zateknemo po Internetu i knjižarama, no one su korisne koliko su i štetne.

Korisne su zato što su većinom prinuđene da pruže nove i generalno uvrnute uvide o odveć utemeljenim istoriografskim dogmama obično protkanim pristrasnostima starih istoričara; u stvari, najkorisnije su zato što sigurno na najkoncizniji način objedinjuju sve ono što je do sada napisano o datoj temi (doba doista literarnih istoričara kao što su Barbara Tuhman i Robert Mesi čini se da je prošlo).

A prosto su štetne zato što u većini slučajeva ne govore ni o čemu novome. Dabome, u tome slučaju, vrlo je bitno da iza autora stane dobra univerzitetska izdavačka kuća, što će makar donekle garantovati kvalitet materije u pitanju.

Goldsvortijev rad posjeduje sve pomenute osobine i čest je gost u istorijskim emisijama, što valjda treba da opravda popularnost njegove izvanredne knjige iz 2006. gdje je stavio tačku na Julija Cezara za naredne dvije decenije, svojom prijemčivošću podsjetivši na besmrtne biografije o Aleksandru autorâ Robina Lejna Foksa (1973/2004) i Pitera Grina (1991).

Sa Goldsvortijevom obilnom prorimskom bibliografijom, jasno je da je pad carstva bio prirodni put, možda i vrhunac, sa kojim se jednom svakako morao suočiti u karijeri.

Nijednom generalno ne poričući Gibonov kredo, koji je i pored vitriolskog skepticizma prema hrišćanstvu i emfaze na amoralnosti rimskog društva, upravo hrišćanima dozvolio da pomisle kako je njihova religija sama od sebe svrgnula neprosvijećeni paganizam, Goldsvorti ide korak dalje i od nekih novih hvaljenih knjiga o Starom Rimu što krivicu pripisuju nepobjedivosti varvarskih plemena.

Goldsvorti navodi da je od početka opadanja i konačnog pada Rimskog carstva (pogotovo nakon prve podjele na Istočno i Zapadno) to bio nadasve dugotrajan proces i da se ni za jedan zaseban događaj, izgubljeni rat ili odluku ne može reći da ga je izazvala.

Jedino što preostaje jesu dvije osnovne mogućnosti: ili je jedan ili više individualnih neprijatelja bilo neuporedivo jače od rimske vojske, ili je jednostavno postojalo više simultanih prijetnji, unutrašnjih i spoljnih, sa kojima se carstvo nije moglo nositi.

Generalno gledano, Rim je bio svijet u malome, međutim, jedna od ironija Pada bila je da varvari koji su prodirali i eventualno prodrli u carstvo najvećma su to činili kako bi saučestvovali u dobrome životu koji očito nije postojao van njegovih granica.

U trećem vijeku došlo je do marginalizacije senatorskih klasa (bezmalo je svako mogao postati senator), a Rim je doslovno postao glavni grad umjesto spiritualna prijestonica carstva, što je inače bio do tada. Vojna i civilna moć su se razdvojile, te je time način na koji se vojska okupljala za neki veći pohod postao komplikovaniji.

Nekad je čitavo carstvo, zahvaljujući vojsci, bilo pod budnim okom imperatora, a sada je to bilo nemoguće, jer je samo djelić vojske potpadao pod vladarevu vlast. Te je prirodno da su vladari počeli da žive u konstantnom strahu od prevrata.

Pa i pored toga, nastavlja Goldsvorti, carstvo je bilo toliko ogromno da ono nije moglo krahirati u jednom periodu, kao što su vandali naprečac oduzeli njegove afričke provincije. Rim se, naime, topio dio po dio.

Postepeno su rimske institucije kalirale i postajale sve nesposobnije da se suočavaju sa bilo kakvim krizama, no ni tada nisu bile suočene sa nekim ozbiljnijim suparnikom. Izgubljeni a i dobijeni (i tzv. pat-)ratovi, kao protiv Persijanaca i Gota, jesu bili iscrpljujući, ali oni nisu direktno štetili carstvu.

Uprkos svemu, Rim je nastavio još dugo da živi, s vremenom novim napadačima otkrivajući svoje nove slabosti. Naposljetku se carstvo jeste skrhalo pod varvarima, zaključuje Goldsvorti, ali varvari su tada samo zadali udarac u tijelo koje je već odavno bilo ranjivo, dapače, skoro satrulo.

Goldsvortijeva studija je tenzičan dokaz da, zajedno sa Gibonom, konačno možemo prestati da se pitamo zbog čega je Rimsko carstvo uništeno i umjesto toga početi da se divimo što je uopšte trajalo onoliko koliko jeste.

Iscrpljujući građanski ratovi

Što se tiče Zapadnog carstva, piše Goldsvorti, od 217. g.n.e. pa do samog pada bilo je tek samo par perioda sa više od desetak mirnodopskih godina kada carstvo ne bi uzdrmao skupi građanski rat, koji možda jeste bio kratkotrajan ili ograničen na samo dio neke regije, ali koji je za sobom povlačio druge brojne konsekvence počev od senata, a potom i slabljenja vojne sile na samim granicama.

Lako je, naime, upamtiti Konstantina kao velikog vladara koji je ujedinio oba carstva, ali isto tako ne bi trebalo da zaboravimo da je on suštinski bio osvajač koji se borio ili pripremao tle za građanske ratove tokom prve polovine svoje vladavine.

Kako god bilo, nijedan razdor na Zapadu, počev od Septimija Severa pa sa svakim narednim vladarom, nije bio praćen namjerama pobunjenika da ugroze ili promijene carstvo, jer se nikada nije radilo o ideološkim konfliktima, koliko o borbama što su se ticale striktno političkih moći.