Crnogorski kapitalizam i demokratija

Nedavnim činom napuštanja državnih funkcija Mila Đukanovića osim što se udovoljilo zahtjevu nekoliko zapadnih država i Evropske komisije, stiče se i utisak – bar spolja posmatrano - da crnogorski politički sistem savršeno odražava ideal parlamentarne demokratije i pravne države.

Da li nova vlada, oslobođena izvjesnih tegova crnogorske politike i pod rukovodstvom mladog tehnokrate izraslog iz neoliberalne škole, najavljuje kraj “sistema Đukanović” koji je na snazi od 1991. i da li ona zaista ima mogućnosti da utiče na modernizaciju Crne Gore?

Da bi odgovorili na ova pitanja zgodno je ostaviti po strani slijed događaja i analizarati strukturu sistema moći, takvog kakav postoji van same države. Inspirisani pionirskim radovima Jozefa Šumpetera (Capitalism, Socialism and Democracy, 1942) i Antonija Daunsa (An Economic Theory of Democracy, 1957) mogli bismo konceptualizovati liberalnu demokratiju u analogiji sa tržištem gdje bi političke partije odgovarale preduzećima koje ulažu značajna sredstva (finansijska, argumentativna, marketinška itd.) da bi privukle i obezbijedile lojalnost klijenata (glasača).

U nacelu, najbolji proizvod (tj. najbolji izborni argument) bi trebalo da odnese pobjedu na ovom „političkom tržištu“ pod uslovom, pak, da postoji slobodna konkurencija među „trgovcima glasovima“, tj. konkurencija bez prepreka i deformacija.

Prema ovom modelu osnovna razlika između dva tržišta, ekonomskog i političkog, počiva na činjenici da je djelatnost privatnog preduzetnika motivisana mogućnošću finansijskog dobitka, dok političar, prema Šumpeteru, narcisoidno teži administrativnoj moći i prestižu.

Ipak, slobodna i stalna konkurencija između preduzetnika egoista i političara željnih moći može spontano stvoriti poredak koji, paradoksalno, favorizuje opšti interes.

Međutim, ovaj model podrazumijeva uslov da nove firme i nove političke partije mogu slobodno pristupiti datim tržištima (tj. odsustvo monopola, duopola i oligarhije) i da mogu ponuditi nove proizvode (dobra i usluge odnosno izborne argumente i ideologije) klijentima (biračima), i da su ovi posljednji potpuno i nepristrasno informisani od strane slobodnih i nezavisnih medija, u želji da optimiziraju svoje lične interese i uživaju garancije pravne države (u kojoj je cjelina državnih moći – i to ne samo administrativnih – potčinjena pravu i, naročito, u kojoj se poštuju fundamentalna prava kao što su privatno vlasništvo, javne slobode i sl.).

Drugim riječima, liberalna demokratija je prije svega odraz politike kapitalizma. Štaviše, kapitalizam omogućava demokratiju i pravnu državu.

Budući da su ova dva tržišta, ekonomsko i političko, in fine u hijerarhijskom odnosu u smislu da „političko tržište“ snagom svojih odluka reguliše ovo ekonomsko, demokratija i pravna država su moguće samo zato što je, istorijski, buržoazija, to jest sloj koji posjeduje sredstva proizvodnje, prihvatila da nakon američke i francuske revolucije sa kraja XVIII vijeka podijeli političku moć sa velikom većinom (nižim društvenim slojevima).

Ona je postepeno prihvatila da podijeli ovu moć potom i u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi, jer je u tom činu vidjela više prednosti nego neprilika: konstantnu modernizaciju putem sukcesivnih reformi radije nego rizik od gubitka moći tokom revolucija; dugoročnu političku i ekonomsku stabilnost; saglasnost sa nižim socijalnim klasama; legitimitet upravljanja moći; neutralnost države u pogledu ekonomske sfere, i slično.

Demokratija i pravna država su, dakle, istorijski konstituisani putem produbljivanja kapitalističke strukture zapadnoevropskog i sjevernoameričkog društva, jer su takvi odgovarali ideji i interesima buržoazije. Onda je ovaj model izvezen u bivše kolonije i bivše socijalističke države.

U nekim slučajevima je on vrlo dobro funkcionisao, kao na primjer u Kostariki ili u Indiji (najvećoj svjetskoj demokratskoj zemlji) ili i u nekim zemljama Centralne Evrope (u Poljskoj i Republici Češkoj), ali u velikom broju slučajeva – naročito u zemljama Afrike i Azije – ekonomski substrat demokratije i pravne države prosto nedostaje. Transplant „uvezene države“ nije se uvijek primio i to svaki put iz specificnih razloga.

Takav je slučaj i Crna Gora. Demokratija i pravna država ne mogu u potpunosti uzeti zamah jer garant takvog sistema – buržoazija - nije ni izbliza dovoljno razvijena.

U suštini, crnogorska ekonomija zavisi u velikoj mjeri od tri tipa ekonomskih aktera čiji su interesi dijametralno suprotni interesima buržoazije i koji time sprečavaju demokratizaciju države šire od onoga što je ustavom puko proklamovano.

Prije svega, u pitanju su strani kapitalisti koji mogu u vrlo velikoj mjeri i za sebe po povoljnoj cijeni zgrabiti značajni dio crnogorskog nasljeđa i proizvodnih kapaciteta, sve zahvaljujući sumnjivom procesu privatizacije, prodaje i dodjele koncesija.

Ovi ruski, kanadski i ostali oligarsi planiraju svoje aktivnosti u funkciji egzogenih interesa, iznoseći svoj profit u inostranstvo, ne brinući za lokalno ekonomsko tržište (osim tržišta rada) i ne mareći ni najmanje za demokratske procese u Crnoj Gori.

Drugu grupu sačinjavaju radnici u inostranstvu i pomorci koji svoje ne beznačajne prihode ulažu ili u nekretnine ili ih štede. Rijetko su ova sredstva uložena kao rizični kapital u osnivanje i razvoj malih i srednjih preduzeća za proizvodnju dobara ili usluga, a što predstavlja osnovnu ekonomsku funkciju buržoaskih preduzetnika.

Konačno, treća grupa aktera koji upravljaju crnogorskom ekonomijom su oni koje u isto vrijeme neoliberalni, kejnsijanski i neomarksistički teoretičari smatraju glavnim neprijateljem kapitalizma: takozvani rentijeri.

Riječ je o preduzetnicima koji remete povoljno i slobodno funkcionisanje nacionalnog tržišta jer imaju na raspolaganju privilegovan pristup sredstvima, propisima i državnoj arbitraži, putem korupcije ili uz zastrašivanje mogućih konkurenata.

Primjer, recimo, mogu da budu neprilično spasavanje jedne banke državnim novcem; dodjeljivanje telekomunikacionih ili licenci za električnu energiju, ili pak dozvola za gradnju nakon nepravilnih administrativnih procedura; ili potpisivanje raznih drugih ugovora vezanih za javne radove i slično.

Iako naizgled pravi buržoaski preduzetnik, rentijer ni u najmanjoj mjeri ne ispunjava svoje političke i ekonomske funkcije. Za razliku od produktivnog kapitala, kapital koji je izrastao iz „rente“ (privilegovane situacije) ne doprinosi većoj produktivnosti ili konkurentnosti nacionalne ekonomije.

Još gore, rentijer kontaminira cio ekonomski i politički sistem i sprečava rađanje slobodne buržoazije, nezavisne od države, a samim time i razvoj „političkog tržišta“. Ako su u Crnoj Gori odnosi sa stranim oligarsima visokog nivoa i značajnim dilerima svih vrsta izgleda rezervisani za družinu oko Mila Đukanovića, a onda to na nižem nivou lokalni baroni, na primjer klan oko Svetozara Marovića u Budvi ili Miomira Mugoše u Podgorici uživaju skoro monopol u odnosima sa lokalnim rentijerima i stranim investitorima srednjeg uticaja. Iz takve podjele rada, iz koje je izrastao cijeli jedan sistem, proizilazi inertnost i osrednja konkurentnost crnogorske ekonomije, ali ne samo to - ovakav sistem predstavlja i prepreku civilnom društvu da se uzdigne do istinske nezavisnosti vis-à-vis države ili stranih finansijskih izvora (Evropske unije, fondacija i dr.).

Iz ovog razloga je raznim asocijacijama u Crnoj Gori (religioznim, političkim, za zaštitu ljudskih prava ili prirodnog okruženja, sindikatima i ostalim) mnogo teže da okupe individualne aspiracije, nego onim u Zapadnoj Evropi (koje su finansijski potpomognute od strane nacionalne buržoazije) i zbog toga ne mogu u potpunosti funkcionisati kao kontra-moć vladinim strukturama.

Isto tako, može se konstatovati da su svi nacionalni mediji ili zavisni od rentijera ili vlasti, ili su pak redovno zastrašivani, čak i fizički napadani. Transparentnost, koja je neophodna dobrom „političkom tržištu“, nije dakle ni izbliza osigurana. Kupovina izbornih glasova je i dalje prisutna, fenomen koji izborni zvaničnici EU i OEBS-a uporno odbijaju da primijete.

Uprkos tome što su naizgled, tj. na papiru, demokratija i pravna država formalno garantovani, socio-ekonomski uslovi demokratizacije Crne Gore nisu ujedinjeni: nezavisne nacionalne buržoazije koja bi mobilisala produktivni kapital prosto nema.

Ovo objašnjava i zašto su sve značajne promjene u zemlji – učešće u ratu u bivšoj Jugoslaviji, unilateralno uvođenje njemačke marke, a zatim i eura kao nacionalne valute, odvajanje od Srbije – predstavljale „revolucije odozgo“ i zašto, za razliku od Srbije (u obaranju režima Slobodana Miloševića) i ostalih zemalja u tranziciji, nikad nije došlo do narodnog mobilisanja u cilju pobune. Istina je, ipak, da je i jedinstvo zemlje takođe očuvano uprkos značajnoj etničkoj heterogenosti.

Sistem na snazi bi se mogao kvalifikovati kao neopatrimonijalistički. Riječ je, zapravo, o dva podsistema koja se uzajamno prožimaju: sa jedne strane birokratija i država, funkcionišući zvanično prema legalnim i racionalnim principima i sa druge strane klijentelizam nacionalnih rentijera i stranih oligarha.

Ovaj drugi podsistem kontaminira i izobličava prvi. Država se direktno transformiše u običnu agenciju koja se bavi raspodjelom poreskog novca i ostalih državnih sredstava rentijerima i oligarsima i sprečava pojavu slobodnog ekonomskog tržišta i buržoazije dostojne svog imena.

Kapital koji je investiran u Crnu Goru, na kom god nivou, nije praktično nikad produktivan rizičan kapital u slobodnom konkurentskom okruženju, jer je sav rizik smjesta eliminisan klijentelizmom. Rentijeri – prisni neprijatelji kapitalizma i demokratije – dominiraju u igri.

Nova crnogorska vlada koju je postavila ona prethodna ostaće u potpunosti okružena neopartimonijalističkim strukturama. Milo Đukanović, ostajući na čelu glavne državne partije drži uzde vlasti u svojim rukama.

Prostor koji Igor Lukšić ima na raspolaganju za manevrisanje u cilju modernizacije zemlje je izgleda premali. Međutim, ukoliko novi premijer ne želi samo da ostane „u zagradi“ između dvije Đukanovićeve vlade, on se može angažovati u cilju stvaranja osnova za razvoj nezavisne buržoazije, naročito putem davanja poreskih i strukturalnih olakšica malim i srednjim preduzećima; dalje, omogućavanjem veće transparentnosti tokom davanja koncesija javnim tržištima kao i otvaranjem puta istinskoj nezavisnosti sudstva i centralne banke.

Njegova neoliberalna prizma bi trebalo da ga ohrabri na takav potez. Evropska unija i njene članice će sa svoje strane, primjenjujući takozvanu soft power u pogledu crnogorske perspektive za pridruživanje do 2020. godine, isto tako imati ulogu u dodjeljivanju ekonomske pomoći direktno crnogorskom privatnom sektoru, u slobodnoj konkurenciji kandidata, i ne ulazeći u tokove državnih crnogorskih struktura.

Štaviše, predstavnici međunarodnih organizacija i ambasadori zapadnih država u Podgorici - kao i iseljenici u cjelini – trebalo bi da obrate više pažnje i prate slobodu crnogorskih medija i javno osude česte zloupotrebe.

Evropski sud za ljudska prava u Strazburu će nakon toga odraditi svoje da bi natjerao državu da primijeni minimalne pravne norme.

Uvođenjem sličnih nevelikih mjera bi se moglo u srednjem roku dovesti do značajnih strukturalnih promjena. Nova buržoazija će prije ili kasnije imati tendenciju da se bori za fer uslove na oba pomenuta tržišta.

Tranzicija neopatrimonijalističke države prema liberalnoj demokratiji i pravnoj državi će, dakle, biti bolan proces jer će rentijeri pokušati da se odupru rađanju buržoazije nezavisne od države. Ipak, povratak autoritativnom režimu bi bio vrlo malo vjerovatan s obzirom na monitoring EU.

Cilj produktivnijeg i efikasnijeg ekonomskog tržišta kao i mnogo legitimnijeg i efektivnijeg „političkog tržišta“ bi bio - dovesti do istinske ekonomske revolucije: uspostaviti kapitalizam u Crnoj Gori putem transformacije rentijera današnjice u buduće buržoaske preduzetnike.

( Klaus-Gerd Giesen )