Mogu li mediokriteti stvarno spasiti Evropu?

Trideset deveti Salon knjige u Parizu završen je u ponedjeljak uveče, u trenutku kada je francuski predsjednik Emanuel Makron u Jelisejskoj palati primao 64 francuska intelektualca da razgovaraju o zemlji i njenoj budućnosti. Oni nisu krili da su zabrinuti i opisivali su ovo što se dešava kao zaokret u ljudskim odnosima, kao katastrofu, kao pad moralni a ne samo ekonomski i društveni, i pored nade da se neće dogoditi nešto tragično.

Salon je bio posvećen još većoj brizi, Evropi, ali je razmišljanje o budućnosti takođe bilo u centru pažnje, s istom mješavinom straha i nade, i sa sviješću o velikoj neizvjesnosti koja vlada i izazova koji su pred svima.

Ove godine bilo je još više tribina i rasprava nego prethodne, podijeljenih u devet prostora: Velika scena, Evropa, Agora, Polar (policijski roman), Strip i Manga, Djeca, Omladina, Kulise izdavaštva i Nauka za sve. Ukupno je bilo, u četiri dana Salona, 75 različitih programa i 170 događaja!

Ideja organizatora je bila da se ovaj Festival knjige osmisli kao programska šema nekog radija, u kojoj se želi istaći raznolikost tema i samog pristupa. Iako je Evropa bila u centru pažnje, tradicionalni gost bio je sultanat Oman, dok je počasni grad-gost bila Bratislava.

I to je bilo najljepše otkriće, jer su se Slovaci zaista potrudili da se predstave toj Evropi toliko zagledanoj u samu sebe da u njoj, osim nekoliko velikih zemalja, niko drugi kao da ne postoji. Stara priča o Evropi sa dvije brzine aktuelna je više nego ikada. Značaj prisustva Slovačke je važan da se istakne, jer male zemlje nekad mogu da posluže kao veliki i lijep primjer kako se poštuje i izlaže sopstvena kultura. Preko glavnog grada Bratislave predstavljena je cijela zemlja i njena kultura, od književnosti do muzike i filma. Od 1989. godine do danas u Francuskoj je bilo prevedeno samo devet knjiga sa slovačkog, a specijalno za Salon objavljeno je 25 novih knjiga! Ovdje se najbolje vidi kako je bio u pravu Umberto Eko kada je govorio da je jezik Evrope prevod, što se često ponavljalo na raznim tribinama. Za ovu priliku izdvajamo samo nekoliko imena od brojnih slovačkih pisaca prisutnih na Salonu i prevedenih, kao sto su Irena Brežna, Mikal Hvorecki, Pavel Vilikovski, Jana Benova i Svetlana Žuhova. Na njihovom štandu bilo je veoma zanimljivih susreta i razgovora koji su pokazali kako male i mlade (nekad i “zaboravljene”) zemlje Unije vide sopstveni identitet unutar nepostojećeg evropskog. Isto se može reći za Sloveniju koja je predstavila tri pisca: Luku Novaka, Katarinu Marinčič i Agatu Tomaži. (Crna Gora i Srbija bi mogle da se inspirišu Slovacima i Slovencima i opet pojave na Salonu prikazujući sopstvene kulture u pravom svijetlu!

Migraciona kriza je razbucala lijepi omot Evrope (Debre)

O nepostojanju istinskog Evropskog identiteta nadahnuto i provokativno je govorio slavni filosof Režis Debre, a povodom svog traktata Evropa Fantom u izdanju Galimara. On je najprije konstatovao da je Evropa monetarna i tržišna tvorevina, u kojoj ne postoji ni zajednička istorija, ni solidarnost, ni duh. On je poredio novčanice dolara i evra, ističući da one evropske liče na lažni novac iz igre Monopol, bez svojstva i duše... Velika katastrofa Drugog svjetskog rata nije iskorišćena da se stvori jedna stabilna i solidarna zajednica, jer se one uvijek stvaraju poslije velikih lomova. Evropa duha je bila ona u Valerijevo vrijeme.

Žan Mone je stvorio eurozonu koja je izraz isključivo politike i bila samo Evropa podjele. Velika potreba za Evropom pojavila se dva puta: u Prvom svjetskom ratu i u doba nacizma. Znači svaki put kad je zaprijetila opasnost. Danas osjećamo nostalgiju za duhovnom Evropom Valerija. Debre nije protiv Evrope, ali jeste protiv ove kakva je sada, koja odgovara samo finansijskim krugovima, medijima i diplomatama, a ne i njenim građanima. Evropa je postala zabavni park (autori teksta podsećaju da je upravo to bila ideja Adolfa Hitlera za Francusku!) jer u njoj nema pravog ujedinitelja, to nije Njemačka kako se pogrešno veruje, istakao je Debre.

Danas je Evropa ona koja ne zna odakle dolazi ni kud ide, ona ne zna gdje počinje ni gdje se završava, istakao je francuski filosof. Žan Mone nije poznavao istoriju, on je poznavao samo Ameriku. Evropa je zaboravila istorijsku savjest. Evropa je postojala samo kad bi se pojavila potreba protiv nekog neprijatelja. Evropa se više ne usuđuje da ima protivnika. Ona propovijeda slobodnu trgovinu. Svi ismijavaju Evropu, ali ne i Njemačku. Centar Evrope se pomjerio prema istoku. Ja sam vjerovao u Evropu šestorice, jer je ta Evropa mogla da stvori jednu federaciju. Ali Evropa sa 27 nema nikakvog smisla. Francuski sineasta Ano kaže da nema više evropskog filma, samo francuske i njemačke koprodukcije. I tehničke koprodukcije, kao Erbus i Arijana su uspješne. Ali nema više evropske civilizacije.

Da bi ipak završio s nekom dozom otvorenog pristupa, što može da se shvati da sve nije moguće samo za nesreću, već i za nešto normalno, ako već ne može da bude lijepo: Potrebna nam je ta iluzorna Evropa koja ne može da realizuje svoje želje. Jer tako počinju snovi. Ali snovi nisu Debreova tema.

Evropa - lokalna Princeza (Sloterdijk)

Isto tako radikalan bio je slavni njemački filosof Peter Sloterdijk, kome je nedavno ovdje objavljena knjiga Prvobitni refleks. U četiri eseja on dotiče teme imigracije, Breksita, socijalne kohezije i nacije na teritoriji Evrope. On posebno analizira jačanje populizma i insistira na značaju borbe protiv cinizma koji teži da svime ovlada.

On je provokativno rekao da će Evropu spasiti mediokritetstvo. “To su moja psihopolitička razmišljanja o evropskim trzavicama. Šta će biti s Evropom kad se raščlanjuje u sve oblike cinizma, bilo da dolaze odozdo ili odozgo?“ On je to objasnio tako da ljudima ostaju tri izbora: depresija, megalomanija i mediokritetstvo. Danas cijelom društvu prijeti depresija, ljudi su suviše opterećeni i mnogo je tražiti od čovjeka da bude sopstveni gospodar.

Megalomanija nije više patologija, to je cirkulacija različitih stanja duše, nacionalistička agitacija, narcistička deprimiranost… Treba naći neki put između dva mišljenja prije pada, treba se osigurati i kočiti pad. Šok formula koja će spasiti Evropu jeste da se otvori energetskom mediokritetu. Danas se svi smatraju genijalnima, obdarenima, i Trampova Amerika i kineska svila, Turska i Rusija, svi su genijalni… Zašto Evropa ne bi izabrala spasonosno mediokritetstvo? Danas toliko ljudi teško podnosi genijalnost drugih.

Kako se Francuska vidi kao narod narodâ, postoji veliki rizik histerične kolektivne krize. To je Sloterdijk pisao povodom žutih prsluka, a sada je opisao svoj dolazak na aerodrom i haos koji je zatekao na ulicama. Makronov problem je što je njegov fantastičan san postao stvaran i on bi želio da se njegov drugi san, onaj evropski, takođe ostvari. Pretjerani uspjesi negdje se zakoče. Njegov san je da spasi Evropu. Ali u Evropi postoji dekonstrukcija. Sve je veoma komplikovano sa tolikim brojem članica.

Evropa je danas lokalna princeza, ona počinje da gubi privilegije time što prestaje da bude centar starog svijeta, misli nemački filosof.

Izvjesnu brigu o Evropi utopljenu u gorčinu koju ona izaziva nebrigom o migrantima izrazio je i Orhan Pamuk, koji je time istakao manjak bratstva, upotrebljavajući riječ na francuskom - fraternité.

Eufemizam koji pretežno koriste evropski mediji govoreći o migrantskoj krizi bio bi veoma zanimljiv da se analizira, upravo u kontekstu radikalizacije u mnogim evropskim državama povodom tog gorućeg pitanja. U Francuskoj konkretno postoji veliki raskorak između onoga što misle izvjesni intelektualci poput Debrea, koji vide kontinuirano cjepkanje Evrope na različitim nivoima, i to upravo od onih zemalja koje se u medijima i dalje uporno opisuju kao saveznici, Amerika prije svih. Taj dupli jezik Pete republike svojevremeno je sjajno analizirao Erik Hazan, isto tako i veliki izdavač, ali koji svakako ne spada u politički korektne i „prihvatljive“ ličnosti. Čak ni oni koji otvoreno govore o cinizmu sadašnje Evrope (misli se na Uniju) ne ističu dovoljno faktor poslušnosti koji je u svakoj vrsti zla osnovni sastojak, a kod Velikog Zla i jedan od glavnih uzroka njegove pojave i brzog širenja.

Književnost kao lučonoša

A da male evropske zemlje žele da vjeruju u tu moguću Veliku Evropu pokazuje i primjer Rumunije koja je, istorijski i duhovno frankofilska, i kulturno veoma frankofona, na svom štandu organizovala ne samo predstavljanje djela svojih pisaca već i mnoge zanimljive susrete i posvetila pažnju temama kao što je pitanje autorstva, kretanje knjiga i znanja... Jer znanje ne bi smjelo da još jednom ustukne pred strahotoma samo zbog užasa koji nas obuzima kada na njih pomislimo. To je utoliko značajnije i urgentnije, jer se upravo sada na nivou Evropske Unije raspravlja o direktivi o autorskim pravima, što stvara mnoge nedoumice i nesporazume. U vrijeme numeričke revolucije i Giganata Neta ovo je od sudbinske važnosti, jer se time određuje visina nadoknade autorima, što znači vrednuje stvaralaštvo, ali i pitanje dostupnosti znanja i kulture. Evropa nema samo političke i ekononske probleme, oni su mnogostruki i isprepletani, ali njena sudbina svakako mora da bude kulturna da bi se moglo govoriti o njenoj budućnosti, kao i o budućnosti čovječanstva.

Jedna od važnih tema je bila - šta i kako mogu pisci u toj i takvoj Evropi, uz simpatičnu izložbu posvećenu novim književnim licima starog kontinenta. Iz toga se vidi da ima onih koji žele da Evropa ne samo opstane, već da se razvije u pravu solidarnu zajednicu. Nova lica i novi izraz koji ona donose i oslikavaju, jeste ta tako neophodna vjera da je sve važno, pa i književnost koja je uvijek bila lučonoša novog i spasonosnog.

Globalno se zna da prodaja knjiga u papirnoj verziji opada iz godine u godinu, ali je utješno znati da strip, na primjer, opstaje na starom nivou, pa su štandovi posvećeni devetoj umjetnosti bili prepuni. Od djece do odraslih kod najvećih izdavača stripa bilo je puno svijeta, animirana gužva (bilo je i video projekcija stripa) koja je kao i uvijek krasila svaki dan Salona.

Od slavnih gostiju, osim onih najpoznatijih francuskih pisaca, poput Ameli Notomb, bili su prisutni nobelovac Orhan Pamuk, američki pisac Daglas Kenedi, kao i Italijan Eri De Luka.

Samo otvaranje sačuvalo je svečanost kao princip ovog Festivala knjige, i kao što klasične knjižare odolijevaju prodaji preko Interneta, time se više nadamo da će i Salon knjige, iduće godine, s još više optimizma privući posjetioce na jubilarni četrdeseti susret. Jer čitaoci i pisci zajedno, to je nešto lijepo nasuprot onome što koči sadašnju Evropu i svijet u kome svako radi i misli samo za sebe.

Ali je Salon knjige u tom smislu bio velika opomena i ne može se reći da pisci žive u kuli od slonovače. Odnosno, bar neki od njih.

( Branko Maširević, Branka Bogavac )