Pogled na 1999 – dvadeset godina poslije

Tekst je prvobitno objavljen u rimskom listu “Il Manifesto”, 22. marta 2019.

Balkan danas

Sasvim razumljivo, izmjenjeno je mnogo toga nakon proteklih dvadeset godina. U cijelom svijetu, pa i na Balkanu.

Ali Zapadni Balkan, kako se sada naziva u međunarodnoj terminologiji i dokumentima, ostaje nestabilno područje sa velikim teškoćama da se implementiraju demokratski standardi, posebno pravna država.

Baš u ovom periodu se na tom području odvijaju protesti protiv nedemokratskih metoda vladanja i korumpiranih vlasti.

Nažalost, “proljeća balkanskih naroda” u novijoj istoriji su proizvela jedan jako vidljiv produkt: proliferaciju lokalnih mafija. Neki predstavici ove kategorije su postali “državnici”, ne napuštajući prethodne navike.

Prilično je bizarna, pa i razočaravajuća za autentične demokratske snage, pojava da balkanski “državnici” sa sjenkama korupcije i kriminala postaju privilegovani sagovornici nekim zapadnim zemljama, očigledno iz geopolitičkih interesa.

S druge strane, za građane je evropski san sve udaljeniji. Naročito u ovom momentu kada se EU nalazi u ne malim teškoćma da pokrene nove inicijative. Dok očigledno stagniraju evropske integracije balkanskih država, NATO ne gubi vrijeme na Balkanu realizujući svoje strateške planove prijemom novih članica. I to ne uvijek poštovanjem demokratskih procedura za prijem.

I 20 godina poslije ostaju mnoga pitanja

Što mogu reći danas, na pitanje “Manifesta”, o događajima fin de siècle, preciznije rata, koji je trebalo da ode u istoriju kao humanitarni? Još jednog rata koji je proizveo velike patnje i žrtve građana tadašnje, smanjene Jugoslavije.

Dakle, ako sam u svom dnevniku, tokom “rata 78 dana”, koji je objavljen u Italiji pod naslovom La mia guerra alla guerra, iz dana u dan bilježio glavne događaje - stvarno, što bih mogao dodati danas? Možda bih se mogao samo pridružiti onome što je napisano u prestižnom časopisu Foreign Affairs, u broju septembar-oktobar 1999, gdje je već u uvodniku Michael Mandelbaum sumirao rat naslovom “A Perfect Failure” (“Savršen promašaj”).

U “crnoj kutiji” tog rata bi se moglo naći mnogo toga što pripada kontroverznoj materiji. Bez sumnje, rat protiv Jugoslavije (Srbija i Crne Gora) postavio je mnoga pitanja: istorijski razlozi, pravi uzroci NATO intervencije, način kako je rat vođen od svih strana u njemu, implikacija na međunarodnom planu, posljedice u globalnom pravnom sistemu, medijski fenomen, geopolitički scenariji poslije rata, trajnije štete po zdravlje stanovništva i prirodu uzrokovanih upotrebom zabranjenog oružja…

Ako uzmemo samo istorijske razloge za rat na Balkanu, onda opet mnogo pitanja. Iz kojeg perioda?

Iz vremena Kosovske bitke između Srba i Otomana 1389? Ili možda iz nešto bliže istorije, Balkanskih ratova kada je 1912. srpska vojska oslobodila od tuske dominacije Kosovo i dio vardarske Makedonije, dok je vojska Crne Gore u istom ratu oslobodila Metohiju? Ili da možda uzmemo 1941. kada je formirana Velika Albanija čiji je sastavni dio bio Kosovo, sve to kao protektorat fašističke Italije? Ili su uzroci u 1988. kada je ukinuta autonomija Kosova i Metohije odlukama srpskih vlasti uz konsenzus cijelog Saveza komunista sa svim njegovim republičkim komponentama? Možda treba sagledati i uticaj sporazuma u Dejtonu 1995. kada velike sile nisu poklanjale pažnju Kosovu, što su srpska i albanska strana tumačile vrlo različito.

Ako bismo prešli na mnoge paradokse tog rata onda vjerovatno treba početi sa činjenicom da je njemu prethodila forsirana marginalizacija Ujedinjenih nacija od strane NATO-a koji je započeo intervenciju na suverenu državu van međunarodnog legaliteta, dakle bez saglasnosti Savjeta bezbjednosti. Da zatim isti rat nije mogao da se završi bez rezolucije upravo UN. Slično se odnosi i na Rusiju, saveznika u više istorijskih perioda Srbije i Crne Gore.

Nešto kasnije, ironijom istorije, upravo je Rusija 2008. iskoristila model “humanitarnog rata” u Gruziji, braneći prava svog “kavkaskog Kosova”, dvije separatističke pokrajne Abhazije i Južne Osetije. Sličan obrazac, opet uz jako relativizovanje pojma teritorijalnog integriteeta, korišćen je 2014. na Krimu.

Nagomilana etika i upozorenje De Ružmona

Još je predmet diskusije pitanje “odbrane vrijednosti”, velika količina etike, upotrebljavane sa svih strana u tom ratu. Humanitarna retorika od strane NATO-a je bila i u očiglednom traženju legitimiteta bombardovanja.

Zbog ogromnog korišćenja etike u informativnim sistemima valjalo se podsjetiti na riječi velikog švajcarskog i evropskog pisca i mislioca Deni de Ružmona: “Quand la morale triomphe, il se passe des choses tres vilaines” (“Kada moral trijumfuje, nešto se ružno događa”.)

Ali vapaj za etikom je pratila izrazita vojno-tehnološka nadmoć. Bile su to, na neki način, dvije strane “praktičnog idealizma”. Ubrzo nakon rata, kada je završena američka vojna mega baza Kamp Bondstil na Kosovu, zatim proklamacija nezavisnosti Kosova, priznata od mnogih NATO članica (ali ne i od EU koja se još jednom podijelila) pojačana su ona mišljenja po kojima se 1999. između ostalog tražio i casus belli za geopolitičke interese i strateška instaliranja u tom regionu.

Velika količina propagande, pretežno humanitarne retorike, nije uspijela da sakrije ni kontroverzne ishode rata. Naime, Rezolucija SB UN 1244 kojom je okončan ratni konflikt, priznala je suverenitet Srbije nad Kosovom kojem se garantuje suštinska autonomija. Proklamovana nezavisnost Kosova, koju su mnoge zemlje priznale, takođe mnoge nisu to uradile, jeste realan ishod rata. Zato nije mali broj onih koji danas smatraju da pravi naslov rata 1999. nije “humanitarni rat”, već “rat za Kosovo”. Neko je trebalo da ga teritorijalno izgubi, neko da ga dobije.

Pošto je nemoguće negirati masovno napuštanje kosovskih Albanca svojih domova tokom rata i evidentne slučajeve represija od strane srpskih formacija, sve to može predstavljati i kao opravdanje za intervenciju aposteriori.

Italijanska svjedočanstva i magle rata

Ali represije Srba, kao pravdani uzrok početka NATO bombardovanja, nisu se takvim činile ministru inostranih poslova Lambertu Diniju prilkom obraćanja delegatima u italijanskom parlamentu 21. januara 1999. Naime, Dini je ovim riječima informisao parlamentarce i javnost Italije: “Vlada u Beogradu… je prihvatila na Kosovu 2.000 verifikatora OEBS-a za koje svi znamo da su vojna lica... istina, bez uniformi i oružja… Želim da istaknem da je cilj OVK da se stigne do vojne okupacije. Zato ne smijemo da se iznenađujemo ako oni nastave svoje akcije, da ubijaju Srbe iz vojnih i paravojnih formacija. Čak bih rekao na bazi potvrđenih podataka o odnosu ubijenih Abanaca i Srba, da je posljednjih mjeseci veći broj ubijenih među ovim drugim u odnosu na Albance. Ovo su podaci priznati u izvorima glavnih evropskih zemljama i članica NATO”. (Iz objavljenih dokumenata Ministarstva inostranih poslova, pod naslovom Ministero Degli Affairi Esteri, Testi e Documenti su Politica estera dell’Italia 1999.)

Doprinos osvjetljavanju mnogih važnih detalja u vezi sa prirodom rata dao je ministar odbrane Karlo Skonjamiljo, uzgred, naveći pobornik intervecije u tada vrlo podijeljenoj vladi Italije. Naime, ministar Skonjamiljo u knjizi “La Guerra del Kosovo”, izdavač Rizzoli (“ Rat na Kosovu”), zadržava se sa nekoliko stranica na svom susretu sa NATO komandantom, generalom Veslijem Klarkom 17. decembra 1998. Klark tada objašnjava da će rat protiv Jugoslavije “biti vazdušna kamanja bez gubitaka na našoj strani”, i da bi trebalo da počne u martu (strana 72). Na kraju razgovora, na pitanje italijanskog ministra: “Generale, kada vi kažete da bombardovanje kreće početkom proljeća, mislite 21. marta?”. Klark odgovara: “Upravo oko tog datuma” (strana 77).

Treba se podsjetiti na činjenicu da, dok dvojica visokih vojnih funkcionera povjerljivo razgovaraju na jesen 1998. otkrivajući precizno proljećni datum početka rata, pregovori Srba i Albanaca u Rambujeu oko mirovnog rješenja nisu ni počeli.

U mnogim mojim susretima tada sa italijanskim političarima (Veltroni, Fini, Kosiga, Bosi, Kosuta, Miniti, Kazini) mogao sam primjetiti njihove ne male nelagode u vezi sa ratom, posebno povodom komplikovane pozicije Italije. Možda je tu poziciju najbolje sažeo Franćesko Kosiga, senator, bivši predsjednik države, tokom dugog razgovora koji sam imao sa njim 29. marta u Senatu: Njegov zaključak je glasio: “Nije jasan politički smisao ovog rata, ali Italija mora biti lojalna NATO-u”.

Ako bih Kosigine riječi sumirao u latinskim terminima onda bi otprilike zvučalo ovako: Credo quia absurdum i pacta sunt servanda….

Kosovo završni čin jugoslovenske drame (valjda)

Bio sam 1999. ambasador male Jugoslavije - Srbija (sa Kosovom) i Crna Gora u Italiji. Danas sam građanin Crne Gore. Srbija i Kosovo su za mene sada inostranstvo.

Ali ovo je jedna priča koja je počela mnogo ranije. Godine 1991. kada su Hrvatska i Slovenija izlazle iz Jugoslavije - one velike, sa šest republika - bio sam ambassador u Mozamiku, Lesotu i Svazilendu. Upravo su tada počinjala “proljeća naroda” koja su donosila velike nade, ali i patnje građana. Nažalost, i krvave obračune. Donijela su i mnoge paralelne istine, koje još traju na tom prostoru.

Ni ovoga puta ne mogu, a da ne izrazim solidarnost i saosjećanje sa svima koji su patili na svim stranama u bolnom jugoslovenskom konfliktu.

Autor je bio jugoslovenski ambasador u Italiji, sada je poslanik u crnogorskom parlamentu

( Miodrag Lekić )