Leonardo da Vinči, pola milenijuma od smrti: Omamljujući sjaj kroz vjekove

Za dvije slike Leonarda da Vinčija zna gotovo svaki Evropljanin: Tajna večera i Mona Liza su najsjajniji dragulji evropskog slikarstva. Ono što je manje poznato je da je Leonardo bio renesansni polimat i izumitelj, koji se bavio skulpturom, arhitekturom, muzikom, literaturom, astronomijom, geologijom, botanikom, anatomijom, kartografijom, paleontologijom. Ono što je gotovo nepoznato je da Leonardova primarna preokupacija nije bila umjetnost, već matematika i nauka. Da je jedan od najvećih, možda i najveći slikar u istoriji, vrhunsku estetiku svojih slika postigao slijedeći pitagorejsku ideju o matematičkim osnovama svake harmonije. I da su njegovi pionirski poduhvati u nauci toliko značajni da ga je Scinetific American 1999. godine uvrstio u seriju Velikani nauke (italijansko izdanje - I grandi della scienza), zajedno sa Galilejem, Njutnom, Darvinom i Ajnštajnom.

Leonardo je rođen u malom toskanskom mjestu Ankiano u blizini gradića Vinči 15. aprila 1452, kao vanbračno dijete fiorentinskog notara Ser Piera i seoske djevojke Katarine. Ser Piero je prihvatio Leonarda za sina, ali se nije oženio njegovom majkom, iako će se ženiti četiri puta i imati deset sinova i dvije ćerke. Ser Pierovi su bili imućna porodica iz Vinčija (geografska odrednica se ustalila kao njihovo prezime) i njegov otac, koji je takođe bio notar, nije želio da seosku djevojku uvede u porodicu.

U to vrijeme odnos prema vanbračnoj djeci bio je isti kao prema zakonitoj (u noći kad se Leonardo rodio, djed Antonioje zapisao, da se rodio „sin ser Pjera, moga sina“), tako da je Leonardo rastao na očevom imanju gdje je tretiran kao legitimni sin. Nedugo po dječakovom rođenju Katarina se udala za jednog zanatliju, tako da majka nije igrala važnu ulogu u Leonardovom odrastanju. U komunikacijama koje nijesu bile česte, Leonardo je majku zvao po imenu - Katarina, a ona njega Vaša čast (Časni). Kad mu je bilo pet godina porodica da Vinči se preselila u Firencu. Početno obrazovanje - čitanje, pisanje i računanje stekao je rano. U Firenci je pohađao časove muzike i ispoljio primjetan umjetnički dar. Kad je napunio četrnaest godina, ser Pjero ga je, po nagovoru svog oca, dao u slikarsku radionicu svog prijatelja Andrea Verokija, poznatog firentinskog slikara tog vremena. Osim što ih je učio slikanju, Verokio je za svoje učenike organizovao i časove iz drugih disciplina, vjerovatno zato što zbog rada u njegovoj radionici nijesu išli na univerzitetske studije. Legenda kaže da je jedan nastavnik izložio učenje antičke prirodne filozofije o četiri elementa (zemlja, voda, vazduh i vatra) od kojih je sve u prirodi sastavljeno, ali u pitagorejskoj formi: postoji i peti element - božanska proporcija u kojoj se djelovi sastavljaju, koja obezbjeđuje harmoniju koja vlada u prirodi i čovjeku. Leonardo ga je pitao, znači li to da bi neko ko bi otkrio božansku proporciju bio u stanju da stvara isto što i Bog? Nastavnik je bio zbunjen i odgovorio je da takva mogućnost logički postoji, ali da to nije dano čovjeku. Leonardo je odlučio da traži božansku proporciju i postigne božansku moć. Sam je osvajao znanja iz matemtike koja su mu bila potrebna.

Leonardo je imao neugasivu potrebu za saznanjem, kakva je svojstvena samo naučnicima. Ali dvije stvari koje su mu bile uskraćene, odigrale su ulogu usmjerivača u samorealizaciji genija. Da je otišao na univerzitetske studije, teško da bi u nauci napravio više od onog što se nalazi u 7000 stranica njegovih naučnih rukopisa i skica tehničkih otkrića. Jer su se u italijanskoj renesansi tek obnavljala antička znanja i tokom jednog ljudskog vijeka nije bio moguć veliki naučni iskorak, koji bi otišao daleko od onog što su znali antički filozofi prirode. Proteklo je gotovo dvjesta godina od Leonardovog rođenja prije nego što je počela naučna revolucija. A da nije bio vanbračno dijete, vjerovatno bi naslijedio očevu notarsku kancelariju ili bi postao advokat, i danas ga ne bismo pominjali. Karijeru slikara, koja mu je nametnuta, prihvatio je s entuzijazmom. Vladari italijanskih renesansnih gradova-država su od tih gradova pravili spomenike arhitekture i umjetnosti, koji su trebali da im obezbijede trajnu slavu. Slično onome što je Perikle napravio u Atini 2000 godina ranije. Zato je slikarstvo za Leonarda bio najkraći put da obezbijedi finansijsku podršku za stvaralački život.

Pod uticajem priče o božanskoj proporciji, još dok je bio učenik kod Verokija, Leonardo je povjerovao da se estetski kriterijum može formulisati matematički. Počeo je da mjeri odnose dimenzija oblika u prirodi i našao da se najljepše forme ostvaruju sa zlatnim odnosom od (približno) 1.618. Prije nego što je našao objašnjenje za to, dogodilo se nešto što ga je utvrdilo u tom ubjeđenju.

Legenda kaže da je Verokio bio nacrtao jednu sliku sa Hristom koju mu je naručila crkva. Zadatak učenika bio je da po njegovim uputstvima popune detalje na slici, na kojoj je on naslikao glavne elemente. Leonardo je, međutim, ustvrdio da na slici postoji greška. Dok je većina proporcija stvari i likova na slici bila učinjena blisko zlatnom odnosu, Hristov lik nije zadovoljavao taj uslov. Verokio je dao Leonardu da prepravi sliku. Međutim, rekao mu je da će ga otpustiti, bez obzira što je prijatelj sa njegovim ocem, ako svoju popravku ne završi za dvije nedjelje čijim istekom mora da preda sliku popovima koji su je naručili, i ako to što predlaže ne bude bolje od onoga što je on naslikao. Kad je slika bila završena, Verokio je priznao da je Leonardove izmjene poboljšale sliku. Ovaj događaj promijenio je Leonardov status u radionici - postao je Verokijev partner.

U antičko vrijeme zlatni odnos se sretao u arhitekturi, ali ovo je bilo prvi put u istoriji slikarstva da neko pomoću matematičkih proračuna unaprijedi estetiku slike i postigne ono za šta se vjerovalo da jedino može biti plod umjetnikovog dara.

Leonardova teorija perspektive

Kad je napunio 24 godine, osnovao je sopstvenu slikarsku radionicu. Godine 1481 (kad mu je bilo 29), popovi iz crkve San Donato u Firenci naručili su od njega sliku Poklonjenje mudraca. Sa studijskih skica za ovu sliku, koje su pravljene između 1478. i 1481, vidi se da je Leonardo pri crtanju upražnjavao perspektivu, o kojoj je Leon Battista Alberti(1404-1472) napisao knjigu Della pitura (1435), u kojoj se proces slikanja opisuje geometrijski: likove na slici čine tačke u kojima zraci povučeni iz umjetnikovog oka prema predmetu probadaju zastor - ravan slike. Leonardo je smatrao da je najviše umijeće u slikarstvu - dočarati reljefnost na ravnoj površini. Perspektivu je vidio kao sredstvo da se to ostvari i kaže da je „perspektiva vodič i kormilo slikanja“. Leonardo i njegov savremenik Albreht Direr su unaprijedili Albertijervu teoriju perspektive, razradivši matematički sistem za stvaranje iluzije o prostornoj udaljenosti likova na (ravnom) platnu.

Leonardo kaže da je slika praovougaoni prozor kroz koji posmatrač koji stoji vidi spoljni svijet i uvodi i uvodi dva nova pojma: liniju horizonta - prava linija na platnu na nivou očiju umjetnika na kojoj nebo dodiruje zemlju i iščezavajuću tačku - tačku na liniji horizonta u kojoj se „presijecaju“ snopovi paralelnih pravih, kako onih koje idu od umjetnika prema horizontu, tako i snop pravih koje su na njih ortogonalne. Leonardo je na platnu prvo ucrtavao mrežu ovih linija iz teorije koju je napravio, da bi one precizno ukazale kako treba da vuče kičicu. Leonardova i Direrova teorija perspektive prerasla je kasnije u projektivnu geometriju, kojom su se matematičari bavili od sedamnaestog do devetnaestog stoljeća.

Preseljenje u Milano

Prije nego što je završio sve detalje na slici Poklonjenje mudraca, Leonardo je napustio Firencu i otišao u Milano. U Italijanskim gradovima bio se zadržao pravni institut iz rimske epohe, tajnog prijavljivanja nečije krivične radnje (pravilo i danas prisutno u evropskim tužilaštvima). U sanduče za to naznačeno, neko bi ubacio listič sa informacijom, na osnovu koje su isljednici bili dužni da sprovedu istragu. Neko je 1476. prijavio grupu mladića u kojoj je bio i Leonardo, da su činili „grijeh protiv prirode“. Isljednici nijesu našli svjedoka za to i prijava je odbačena, ali na osnovu ovog istorijskog detalja i činjenice da se nije ženio, govori se o Leonardovim homoseksualnim sklonostima. Važnije je, da je zbog ove prijave Leonardo odlučio da napusti Firencu.

Po nekim izvorima, Verokio nije htio da mu da preporuku. Leonardo piše sinu milanskog vojvode Ludoviku Sforci, zvanom Moro (ličio je na Mavra), koji je bio njegov vršnjak i traži da ga ovaj primi u službu. U pismu kaže da je pažljivo izučio oruđa koja inženjeri u Italiji projektuju za ratovanje, i nabraja nova oruđa za koja je razradio projekte (među kojima je prototip savremenog tenka, pokretnog mosta i podmornice), koja mogu umnogostručiti vojnu moć milanskog vojvodstva bez povećanja izdataka. Dalje kaže, da u mirno vrijeme on može da bude inženjer i organizator dvorskih svečanosti sa novom tehnikom kakva do sada nije primjenjivana. Na kraju „skromno“ dodaje da, ne želeći da omalovažava druge, mora da kaže da niko ne može bolje od njega obaviti poslove arhitekte, slikara i skulptora. Njegova priča je kod Ludovika izazvala radoznalost. Leonardo je, navodno došao na dvor Sfoca na dan kad se održavalo takmičenje za mjesto dvorskog muzičara i pobijedio sa svojim instrumentom tipa gitare, koji je sam konstruisao. Moro je rekao da Leonardov instrument daje jači zvuk nego cijeli njegov orkestar i primio ga u službu. Po drugoj verziji, Moro je primio Leonarda po preporuci Lorenca Medičija, koji je bio njegov zaštitnik u Firenci. Ostala je zabilješka da je Veličanstveni Lorenco napisao Moru da je Leonardo najbolji slikar kojeg Firenca ima. Bilo kako bilo, Leonardo je 1482, kad mu je bilo 30 godina, primljen u službu kod Sforce, gdje će ostati narednih 20 godina. To su bile najplodnije godine Leonardovog života.

Tajna večera

Ludoviko je naručio od Leonarda da nacrta portret Cecilije Galerani. Na pitanje zašto je umjesto psića, koji je Cecilija držala u naručju dok je pozirala za sliku, nacrtao hermelina, Leonardo je odgovorio da je tako gospođu učinio čednijom i privlačnijom. Ovaj detalj svjedoči o Leonardovom shvatanju slikara kao demijurga koji estetski rekonstruiše realni svijet.

Popovi iz benediktinskog manastira Santa Marija dele gracije željeli su da se na zidu njihove menze nacrta biblijska tajna večera Hrista sa svojih 12 učenika (apostola). Na Morovu preporuku sklopili su 1483. godine ugovor sa Leonardom da on to učini. Kad ni poslije niza godina slika nije bila gotova, popovi su se žalili Moru. Leonardo je objasnio da nikako ne može da nađe model za Judu, tog najprokazanijeg čovjeka u istoriji. Lutao je ulicama Milana na kojima se skupljaju prestupnici, ali još nije našao to što traži. Na Morov pritisak, odgovorio je predlogom da mu on bude model. Moro ga je zaštitio od popova koji su htjeli da raskinu ugovor.

U zimu 1497. Leonardo je, poslije petnaest godina rada na Tajnoj večeri (Leonardo i zapadna tradicija koriste naziv Posljednja večera), oglasio da je završio sliku (iako Hristov lik nije bio potpuno završen). Pod pokroviteljstvom Mora (koji je od 1494. bio vojvoda), održana je svečanost u crkvi. Zvanice su bile fascinirane. Freska nije bila slična nijednoj od niza slika tajne večere koje su nacrtane prije Leonarda. On je uspio da na platnu pokaže cijelu radnju najdramatičnijeg događaja hrišćanske vjere, koja se odigrava nakon što je Isus saopštio svojim učenicima da će ga jedan od njih izdati. Izgledalo je kao da se radnja zbivala baš u ovoj prostoriji gdje su ljudi stajali ispred slike. Na zidu je bio pripodignut sto koji je ličio na sve druge stolove u menzi, sa običnim stolnjakom kao i na drugim stolovima. Šarl Kleman u Revue des Deux Mondes (1860) upoređuje tajne večere slikara prije Leonarda (Đotovu, Girlandajovu, i dr.) sa Leonardovom: „Te stroge kompozicije [kod prethodnika] su krute, likovi se ne razlikuju ni po izrazu ni po stavu..., oni ne sudjeluju u radnji i nema ni traga one silne jedinstvenosti i čudesne raznolikosti iz Leonardovog remek-djela“. Leonardo je Hrista učinio centralnom figurom tako što je za iščezavajuću tačku na liniji horizonta izabrao tačku na Hristovom licu. Živo se vidi zgranutost učenika i pometnja koja je nakon Hristovih riječi nastupila oko stola. Lik Jude koji je tražio više godina bio je iznenađujući: Juda je prikazan kao obični čovjek kakav može biti svako od ljudi.

Zbog ovakvog izbora Judinog lika, istoričari umjetnosti kažu da je rad na Tajnoj večeri promijenio Leonarda kao čovjeka. Prihvatio je hrišćansko učenje da zbog neravnopravnosti, častoljublje i zavist mogu da od čovjeka naprave idajnika i zločinca, i citiraju Hristovu pouku svojim učenicima, kad je rekao „koji je najveći među nama neka bude kao najmanji, i koji je starješina neka bude kao sluga...“ i oprao im noge.

Jedinstvo nauke i umjetnosti

Ni kod koga ni prije ni poslije Leonarda crteži nijesu tako naučno zasnovani kao kod njega. Smatrao je da je „najvrednija ona slika koja najviše liči onome što imitira“ i da je „jednostavnost krajnja sofistikacija“, tj. da slika treba da prikaže stvari kakve jesu. Kad je trebalo da naslika nešto iz prirode, Leonardo je najprije sprovodio izučavanje toga što treba da naslika. Tako ga je slikanje vodilo ka nauci, a naučne rezultate do kojih bi došao, ugrađivao je u svoje slikanje. Kad je trebalo da naslika neku biljku, odlazio je da je izučava. Tako je postao botaničar i klasifikator biljaka. Posmatrao je biljke s mikroskopskom tačnošću i bio jedan od prvih biologa koji je shvatio da gravitaciona sila, a ne samo sunčevi zraci, utiče na rast biljaka.

Kad je trebalo da naslika Madonu u pećini pozabavio se speleologijom (i bio jedan od prvih evropskih speleologa). Shvatio je 400 godina prije Darvina da fosili školjki u brdima potiču iz vremena kad su brda bila ispod morske površine. Predvidio je da se morske struje kreću sa polutara prema polovima (200 godina prije nego što je Njutn to dokazao). Bernar Berensen 1897. kaže: „Čini se da nema problema u savremenoj nauci koji on nije predvidio ili se nije njime prijevremeno bavio.... Slikarstvo je za njega značilo tako malo da ga je, vjerovatno, smatrao samo jednim načinom izražavanja, kojim se, možda, može poslužiti čovjek univerzalne genijalnosti kad nema ozbiljnijeg posla... Zaboravljamo da genije znači umnu snagu i da Leonardo nije mogao biti samo slikar (jer to zanimanje ne može da iscrpi ni stoti dio njegove snage). Baveći se slikarstvom, u njega je unio sposobnost viđenja, osjećanja i iskazivanja koja je kod njega mnogo veća nego kod običnih slikara“.

( Miodrag Perović )