Transatlantski tektonski poremećaji

Kontinentalne ploče planete Zemlje su se razdvojile i počele da se pomjeraju prije više milion godina. Ali bilo kome ko danas posjećuje evropske prestonice ili prati događaje u Vašingtonu uz mandat predsjednika D. Trampa, možemo oprostiti misli da je u toku novo tektonsko razdvajanje.

Naravno, transatlantsko nepovjerenje nije nešto novo. Uoči Iračkog rata 2003. godine tadašnji ministar odbrane SAD Donald Ramsfeld isprovocirao je polemiku kada je povukao liniju između “stare Evrope” i “nove Evrope”. Posljednju su činile bivše komunističke zemlje koje su se sa daleko više entuzijazma odnosile prema ideji da slijede SAD u tom ratu. U očima mnogih Evropljana Ramsfeldov cilj je bio da posije sjeme razdora unutar Evrope. Sada se Evropa mora nositi sa još jednim teškim Amerikancem po imenu Donald. Trampova administracija ima prema Evropi još agresivniji pristup, smatrajući Evropsku uniju svojim strateškim konkurentom i dovodeći u sumnju dugoročne obaveze Amerike u oblasti evropske bezbjednosti. U skladu sa trampovskim pogledom na svijet, SAD sada Evropu gledaju kao parazita koji zloupotrebljava američku velikodušnost.

Pokazujući slabo razumijevanje američkih interesa, Tramp, izgleda, namjerava da podrije snage evropske integracije. On pokušava da unese razdor među Evropljanima, i to ne samo između “starih” i “novih” (među kojima on, uzgred budi rečeno, ima nekoliko obožavalaca). Na primjer, Tramp ne krije svoje simpatije prema pristalicama brexita, iako oni nastavljaju da diskredituju sebe u očima većine Evropljana i, vjerovatno, i u očima većine stanovnika Velike Britanije.

Trampov stav pod motom “Amerika prije svega” ne ostavlja prostor za partnerstvo između SAD i Evrope ili bilo kod drugog saveznika koji se ne baca automatski da podrži američku politiku. Potpredsjednik SAD Majk Pens je više nego jasno to pokazao u februaru na Minhenskoj konferenciji o bezbjednosti gdje je Evropljanima prigovorio za podrivanje američkog režima sankcija protiv Irana i gdje je više ličio na učitelja koji nabraja zadatke koji nisu na vrijeme ispunjeni.

Američki paternalizam prema Evropi neće obavezno prestati kada Tramp ode. Kao što smo već vidjeli, taj paternalizam odražava dugogodišnji stav američkog establišmenta u oblasti nacionalne bezbjednosti, uključujući i neokonzervativce od kojih mnogi otvoreno odbijaju da rade za Trampa. Kada je riječ o problemima, koji variraju od Balkana do ruske prijetnje Ukrajini, u Americi dominira stav da su Evropljani - slabi. Ili, kako piše u popularnoj spoljnopolitičkoj knjizi iz 2003, “Amerikanci su sa Marsa, Evropljani su sa Venere”.

Da, naravno, i Evropa snosi dio krivice za transatlantsku napetost. Kada je prije oko 20 godina EU počela proces proširenja, Poljska i druge zemlje kandidati za pridruženje žalili su se američkim diplomatama da evropski poslanici traže od njih da izaberu između Amerike i EU, kao da su to dva različita sistema vrijednosti i interesa. Evropski stavovi - navodno napredniji - o klimatskim promjenama, smrtnoj kazni, primjeni meke sile i mnogim drugim problemima korišćeni su za formiranje zajedničkog evropskog identiteta čiji se interesi razlikuju od interesa SAD.

Naravno, od tada se mnogo toga promijenilo. Neki Evropljani su počeli da shvataju da treba da učine više radi jačanja transatlantizma, uključujući povećanje troškova za odbranu, uprošćavanje procedure donošenja odluka u EU, regulisanje ekonomskih sporova. (Najviše je odstupila Njemačka čiji troškovi za odbranu u vidu procenta iz BDP-a ostaju znatno niži od zacrtanog nivoa od 2% koji je ustanovio NATO.)

Međutim, još jedan fundamentalni problem Evrope je unutrašnji. Širok je spektar pitanja o tome koji je realni smisao evropskog projekta i na njih evropski lideri moraju aktivnije i bolje da odgovore svojim biračima. Za ranije generacije odgovor je bio očigledan: evropska integracija je neophodna da bi bio spriječen novi svjetski rat. Ali to je bilo tačno prije 70 godina, a sada je savršeno jasno da fundamentalne ciljeve tog projekta treba obnoviti uzimajući u obzir današnje brige evropskih birača.

U početku su Evropljani vjerovali da se ujedinjuju u civilizacijskom poduhvatu. Ali kako se produbljivala strukturna integracija EU i u nju ušla ujedinjena Njemačka, mnogi su Evropljani počeli da misle da su silom potpali pod vlast najzahtjevnije birokratije na svijetu. A na fonu pojačanog socijalnog i ekonomskog pritiska imigranata, sve više Evropljana počelo je da se osjeća kao da gubi nacionalni identitet. Njihov način razmišljanja teško da će se promijeniti ako im držite lekcije o moralnoj odgovornosti i potrebama onih koji imaju manje sreće.

Tako se u nekim zemljama EU, pa i onim koje su dobile ogromne pogodnosti od članstva u Uniji, sada pojavila instinktivna želja da zatvore vrata i okruže se bodljikavom žicom. Ali, kao što zna svaki ozbiljan evropski lider, krizom migranata i izbjeglica - i imigracionom politikom u širem smislu - treba se baviti kompleksno na nivou EU i uz pomoć odlučne spoljne politike usmjerene na uklanjanje osnovnih uzroka tog problema.

Dok Evropa pokušava da izađe na kraj sa fundamentalnim problemima identiteta, birokratije i suvereniteta, SAD političari (nezavisno od svoje političke pripadnosti) moraju duboko udahnuti i zamisliti se o razlozima transatlantskog poremećaja. Konkretno, oni moraju razmisliti da li je oholi paternalizam zaista najbolji pristup u odnosu prema kontinentu čije se vrijednosti i interesi tako jako ukrštaju sa našim.

Rizikujem da kažem ono što je očigledno, ali rastuća prijetnja demokratiji (i čak samoj civilizaciji) zahtijeva da SAD i Evropa počnu da pokazuju više uzajamnog uvažavanja i saradnje. Nema razloga da se nadamo da će se tokom sadašnje administracije SAD nešto promijeniti. Ipak, moramo uložiti sve snage da se pripremimo za bolju budućnost transatlantskih odnosa. Došlo je vrijeme da se kontinetalne ploče poguraju nazad jedna prema drugoj.

Autor je profesor diplomatije na Univerzitetu u Denveru; bio je pomoćnik državnog sekretara SAD za Istočnu Aziju, ambasador SAD u Iraku, Južnoj Koreji, Makedoniji i Poljskoj, specijalni izaslanik SAD za Kosovo, pregovarač u Dejtonskom mirovnom sporazumu i šef američkog pregovaračkog tima za Sjevernu Koreju 2005-2009.

( Christopher R. Hill )