Radoznalost i dubina nezabilježeni u istoriji

(Nastavak od prošle subote)

U renesansnom slikarstvu prije Leonarda ustalila se forma slobodnog prikazivanja ljudskog tijela. Leonardo je odlučio da to tijelo detaljno izuči. I prije njega slikari su pravili anatomske crteže mišića kad se gledaju spolja. Leonardo je secirao leševe i pravio crteže mišića i organa, s preciznošću sa kojom to nije učinio niko u istoriji prije njega. Njegovi crteži i slike objašnjavaju bolje nego riječi. Zbog toga ga smatraju jednim od začetnika anatomije. Istraživanja koja je počinjao zbog realizma svojih crteža, vodila su Leonarda u detaljno izučavanje prirode; rezultati istraživanja su se povratno odražavali u njegovom slikanju. Crtež je postojao produžetak njegovih naučnih istraživanja pun detalja kakvih nema kod drugih umjetnika. Zbog toga je Leonardo umjetnik neodvojiv od Leonarda naučnika. Sam Leonardo je vjerovao da je njegova umjetnost nauka. E. H. Gombrih u knjizi „Il mondo dell’arte“ (1952) za Leonardove spise kaže: „Što duže čitamo te hartije, sve nam je teže da shvatimo kako je jedno ljudsko biće moglo da se istakne u tako mnogo različitih oblasti istraživanja i da u svima da značajne doprinose...

Istraživao je tajne ljudskog tijela i secirao preko trideset leševa. Bio je jedan od prvih koji su nastojali da proniknu u tajnu razvoja fetusa u majčinoj utorbi. Ispitivao je zakone talasanja i strujanja. Godinama je posmatrao i istraživao let buba i ptica ne bi li stekao iskustva pomoću kojih bi uspješno okončao pokušaje građenja letilica, koje će, u to je bio uvjeren, jednog dana postati stvarnost... Oblici stijena i oblaka, djejstvo atmosfere na boje udaljenih predjela i predmeta, zakoni rasta drveća i biljaka, sklad zvukova, svi ti problemi bili su predmet njegovog neumornog istraživanja, koje je, po njegovom mišljenu, trebalo da bude osnov umjetnosti“. Dodajmo da je Leonardo bio prvi ko je shvatio da je let plivanje u vazduhu, i da vrtlog u vodi i vazduhu ima oblik logaritamske spirale (što će biti matematički dokazano četiristo godina kasnije).

Leonardo je preteča eksperimentalnog metoda. U njegovom izučavanju prirode prisutan je eksperiment kao sredstvo da dublje pronikne u ono što proučava, ali ne i kao princip spoznaje koji će biti formulisan dva vijeka docnije u naučnoj revoluciji. Jer matematika je kod Leonarda prisutna sa njenom pitagorejskom ulogom, ali ne i kao sredstvo za formulisanje prirodnih zakona (što će biti njen zadatak u eksperimentalnm metodu sedamnaestog stoljeća), koje omogućuje indirektno mjerenje - (predviđanje) rezultata eksperimenata koji se ne izvode efektivno. Zapisao je: “Priroda ima beskonačno mnogo razloga, koje nikad nećemo iskusiti“.

Stanovište o jedinstvu nauke i umjetnosti objašnjava i zašto Leonardo nije završio mnoge svoje slike. Istoričari slikarstva kažu - većinu. Potreba za perfekcijom gonila ga je da prekine slikanje nečega i pozabavi se njegovim izučavanjem. Izučavanje ga je često vodilo u dublja i šira istraživanja. Kad nije došao do dovoljne spoznaje ostavljao je rad ne sasvim završen. Kao da je želio da kaže da je o tom detalju moguće znati više nego što je on znao. I da neko poslije njega, ko će u saznanju o toj stvari dalje otići, treba da završi taj detalj. Bernesen kaže: “Ne smatramo umjesnim prigovor da je slikao malo. Leonardo je imao preča posla od slikanja. I upravo zato nas je obogatio jednim ili sa dva slikarska djela kakva nikad nijesu stvorena“.

Matematika u službi estetike

Istoričar umjetnosti Hajnrih Bodmer kaže: “Leonardova stvaralačka mašta ne bi mogla da izvrši tako veliki uticaj na savremenike da nije bila propraćena snažnim, krilatim i vjernim prijateljem svih njegovih umjetničkih poduhvata: smislom za dočaravanje ljupkosti“. Leonardov biograf iz šesnaestog vijeka Đorđo Vazari istakao je da je ta ljupkost bila „bezmjerna i prožimala svaki njegov poduhvat“. Da se to podjednako odnosi na sliku dječaka razbarušene kose na vjetru, prikazivanju nježne građe biljaka, crtežu olovkom pomamljene oluje, na crteže mašina i aparata, oruđa mirnodopskog i ratnog, hiljadu pronalazaka tehničkih sprava koje je izmislio i obrazložio. Izgleda da je u stvaranju te ljupkosti matematika igrala važnu ulogu.

Leonardovi crteži su nastajali objedinjenjem naučnih disciplina koje su do tada bile odvojene - prirodne filozofije, matematike i estetike. Od samog početka slikarske karijere, Leonardo je smatrao da se vrhunska ljepota nalazi u harmoniji koja se ostvaruje u prirodi. Vidjeli smo da je još dok je bio u Verokijevoj radionici mjerenjima našao broj 1.618 kao proporciju između dimenzija lika koja mu daje ljupkost. Kasnije je saznao da ovom broju teži količnik tekućeg i prethodnog člana Fibonačijevog niza i da je on približno jednak zlatnom odnosu kojem su antički Grci pripisali estetski značaj. Po svoj prilici, koristio je matematiku da realne modele po kojima je crtao sliku, po potrebi malo “popravi“ da bi na slici bili ljupki.

Kad je trebalo da naslika konja, izučavao je konje. Mjerio je dimenzije djelova tijela kod konja da bi ustanovio proporcije tih djelova kod onih koji se izdvajaju ljepotom. Crtao je njihove mišiće i kostur i pravio anatomske slike. Memorijal osnivaču milanske dinastije Sforca trebalo je da bude u obliku konjanika. Iz skica koje je pravio vidi se da je realne modele “popravljao“ dok nije dobio konja neobične ljepote.

Ostalo je zapisano da je, na kraju, izvajao u glini konjanika, koji je bio remek djelo koje je fasciniralo milanski dvor. Do nas su došli samo Leonardovi crteži konja - glave, nogu, sapi,..., konjanika, jer je počeo rat i francuska vojska je ušla u Milano prije nego što je spomenik izliven u bronzi. Pobjednici se nijesu potrudili niti da izliju spomenik, niti da sačuvaju glineni prototip osnivača dinastije koju su srušili.

Ljupkost pravougonog stola obezbjeđuje se tako što se uzme da dužina i širina stoje u zlatnoj proporciji. Ali, kako obezbijediti tu ljupkost ako je površ stola krivolinijska figura? Iz Leonardovih zabilješki i crteža da se naslutiti da je rezonovao ovako. Sto koji nije pravougaoni treba da ima približno istu površinu kao ljupki pravougaoni sto. I slično, krivolinijska prostorna figura (tijelo) treba da ima istu zapreminu kao ljupki paralelopiped. Zato on rješava matematički zadatak o izračunavanju površina ravnih i zapremina prostornih figura. Rješavanje ovog zadatka započeo je šesmaest stoljeća ranije Arhimed, ali su tek dva vijeka poslije Leonarda osnivači infinitezimalnog računa našli opšti metod za ova izračunavanja. Leonardo je razmišljao i o opštijem matematičkom zadatku, koji će matematičari početi da rješavaju krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća: koje geometrijske transformacije čuvaju površinu i zapreminu figure?

Jedan rukopis u njegovoj zaostavštini posvećen je ovom problemu („transformacija tijela u drugo bez smanjenja ili povećanja materije“).

Leonardo je tražio i proporcije djelova tijela kod lijepih ljudi. Rimski arhitekte Vitruvije je u prvom stoljeću prije nove ere napisao da idealni čovjek može da se smjesti u dva nepomirljiva oblika - u krugu i u kvadratu. Leonardo je 1490. godine nacrtao čuveni crtež Vitruvijski čovjek, koji je za sva vrmena ostao kao ilustracija i uputstvo za umjetnike.

Leonardo se u Milanu sprijateljio sa značajnim renesansnim matematičarom, franjevcom Lukom Pačiolijem. Pačioli je 1498. godine pod Sforcinim pokroviteljstvom objavio knjigu Antologia della Divina Proportione u kojoj je ilustracije nacrtao Leonardo. U knjizi je izložena uloga zlatnog odnosa u geometriji, teologiji, arhitekturi, muzici, umjetnosti. Pačioli je zlatni odnos preuzeo od Fibonačija i smatra da je zlatna proporcija izraz božanske jednostavnosti. (Ovo je implicitno sadržano u Leonarovim stavovima o jednostavnosti i estetici zlatne - božanske proporcije.) U knjizi se nalazi 60 ilustracija transparentnih poliedara, koje plijene ljepotom.

Prevodeći Euklidove Elemente Leonardo je saznao da u odnosu dijagonala i stranica pravilnih poliedara učestvuje zlatna proporcija. Pačioli je u predgovoru napisao da je Leonardo napravio “zadivljujući rad o prikazivanju kretanja ljudskog tijela“. Računao je da su Leonardove ilustracije i Leonardova matematička razrada vitruvijanskog idealnog čovjeka toliko značajn doprinos njegovoj knjizi o ulozi zlatne proporcije, da je Leonarda upisao kao koautora knjige.

Dočaravanje emocija

Leonardo je shvatio da najljepše ljude izdvaja još nešto, a ne samo to što su imali proporcije Vitruvijevog idealnog čovjeka. Da su emocije to što kompletira lik, bilo da je u pitanju sreća ili patnja. Pošto se u to vrijeme vjerovalo da emocijama upravlja ljudska duša, Leonardo je zaključio da je duša ono što stvara sklad u čovjeku i tražio gdje je duša smještena. U anatomskim analizama došao je do zaključka da to mora biti u centralnom lobusu mozga.

Fantastične crtačke sposobnosti su mu omogućile da na svojim slikama pokaže i najmanje emocije likova koje je slikao. Hajnrih Velfin u Klasičnoj umjetnosti kaže: “Nije mu bilo dovoljno da se isključivo kao slikar približi stvarima uvažavajući samo njihov spoljni vid... Otkrio je fizička obilježja i iskaze duševnih stanja... On je prvi shvatio i iskoristio liniju kao izraz dubokog osjećanja“.

Povratak u Firencu i Mona Liza

Francuski kralj Luj XII poveo je 1499. godine osvajački rat protiv Sforce. U oktobru 1499. Luj je trijumfalno ušao u Milano. Sforca je zatvoren u jedan od francuskih dvoraca, gdje je kasnije i umro. Leonardo je zajedno sa Pačiolijem napustio grad. Kratko se zadržao u Mantovi i vratio se u Firencu. Mediči su bili pali poslije šesdeset godina njihove vlasti. Leonardo se sprijateljio sa Makijavelijem koji je bio sekretar firentinskog savjeta (vlade).

Izgleda da se po povratku u Firencu 1501. godine neko vrijeme bavio pomenutim matematičkim problemom jednakosti figura. Markiza Izabela d’Este je tražila od fra Pjero de Novelara da nagovori Leonarda da uradi sliku za nju. Novelara joj piše da je maestro “jako posvećen geometriji, i da nema strpljenja za kičicu“. Godine 1502. Leonardo je boravio kod Ćezare Bordžije i nacrtao nove mape provincije kojom je ovaj upravljao. I ovdje je uveo novi metod mjerenja i crtanja i napravio mape koje su po preciznosti prevazilazile sve postojeće. Ovo ga je svrstalo u jednog od pionira moderne kartografije.

U nastavku boravka u Firenci, između 1503. i 1507, nacrtao je dvije slike: Bitka kod Angiarija i Mona Liza (Gospođa Liza). Mona Liza je “najpoznatija, najposjećenija, najviše pominjana, najviše opisivana, najopjevanija slika u istoriji slikarstva“. Na njoj je naslikana Liza Gerardini, supruga Frančeska Đokonda, trgovca svilom. Slika je naručena povodom rođenja njihovog drugog djeteta. Leonrdov naziv slike bio je Đokonda (La Gioconda).

Tumačenje njenog zagonetnog osmjeha ide od seksizma “zadovoljna što se dobro udala“ do sljedećeg mišljenja Salvadora Dalija: “Lako ćemo doći do saznanja da je bio zaljubljen u svoju majku kad je slikao Đokondu, nesvjesno, on je naslikao jedno biće koje posjeduje sve uzvišene materinske osobine. Ima bujne grudi i u posmatrača upire tipično materinski pogled, ali, ipak, dvosmisleno se smješka. Svi su mogli da vide, i vide i danas, da u tom dvosmislenom osmjehu ima nečega erotičnog.“ Fransoa I je 1516. na slikama Bogorodice, markize d’Este i Đokonde prepoznao isti lik i rekao Leonardu: “Ja sam prepoznao da Vi već dvadeset godina crtate isti lik“. Neki istoričari umjetnosti smatraju da je to feminizarini lik samog Leonarda.

Alicija Zelasko u Enciklopediji Britanici o Mona Lizi kaže: “Skulpturno meko lice pokazuje Leonardovo vješto korišćenje tehnike sfumato, koja koristi suptilnu gradaciju svjetlosti i sjenke i pokazuje njegovo razumijevanje anatomije lobanje“. Leonardo je znao da se frekvencija percepcije ljudskog oka mijenja duž očne površine i uspio je da naslika Lizine oči tako da posmatraču izgleda da je njen pogled uprt u njegovom pravcu, nezavisno od toga gdje se on nalazi. Proizveo je i promjenljivi utisak o značenju osmjeha. Iz jednog ugla gledano, Liza izgleda radosno, a iz drugog posmatrač ne može reći da li je Liza srećna ili nije. Mona Liza je više od četiri stoljeća visila mirno u Luvru, sve dok je 1911. godine nije ukrao jedan Italijan koji je radio u tom muzeju. Dvije godine kasnije je otkriven kad je ponudio trgovcu umjetničkim djelima iz Peruđe. Kradljivac je rekao da je sliku ukrao zbog toga što ona treba da bude u Italiji, mišljenje koje je i danas prisutno.

Slika je vraćena u Luvr 1913. i stavljena iza neprobojnog stakla sa elektronskim obezbjeđenjem kakvo do tada nije postojalo. Od tada rijeke ljudi teku kroz Luvr da vide Mona Lizu, koja se danas procjenjuje na milijardu dolara.

Pokroviteljstvo francuskih kraljeva

Luj XII je htio da ponese Tajnu večeru, ali inženjeri nijesu uspjeli da je odvoje od zida i odustali su da ne bi uništili remek-djelo. Kralj je pozvao Leonarda da dođe u službu na njegovom dvoru. Leonardo nije mogao da napusti Firencu zbog dugova prema naručiocima nezavršenih slika. Luj je podmiro sve njegove dugove i Leonardo se vratio u Milano. Kralj ga je 1507. godine imenovao za slikara i inženjera na dvoru.

Tu je proveo šest godina dok Francuzi 1512. nijesu bili primorani da napuste Milansko vojvodstvo. Godine 1513. odlazi nakratko u Rim. Nastupa vrijeme burnih promjena. U Firenci se ponovo uspostavlja vlast Medičijevih. Mladi Fransoa I nasljeđuje Luja XII i 1515, na njegov 21. rođendan, predvodi francusku vojsku koja osvaja Milano. Papa Lav X, 1516. godine bio je domaćin mladom francuskom kralju. Po papinoj narudžbi da napravi neko iznenađenje kralju, Leonardo je napravio mehaničkog lava, koji je prohodao ispred kralja Francuske i srušio se pred njegovim nogama. Lav X je upitao Fransoa I, da li želi da mu pokloni statuu Likaona koja je nedavno bila otkrivena u Rimu, ili da dopusti da živi genije, koji ne ustupa pred antičkim genijima, ode s njim u Francusku. Kralj je ustao, s poštovanjem uzeo Leonarda ispod ruke i rekao mu: “Imamo jedan prijatni zamak na obali Loare, koji bi, čini se, bio dobro mjesto za vaša voljena istraživanja“. Mladi kralj je pokazao da zna da bi Leonardov pristanak bio velika počast za njega.

Leonardo je prihvatio ponudu i kralj ga je imenovao za kraljevog mehaničara i dao mu na raspolaganje zamak u Kluu u blizini Amboaza sa poslugom. Kardinal Luj Aragonski je 1517. godine posjetio Leonarda u Kluu i našao u njegovim prostorijama tri slike: Presveta Bogorodica i mladenac koji sjedi na koljenima svete Ane, Mladi Jovan Krstitelj i Portret jedne florentinske dame „nacrtan u vrijeme velikog Đulijana Medičija“. To je bila Đokonda (Mona Liza). U znak zahvalnosti za pažnju koju mu je ukazivao, Leonardo je mladom kralju poklonio Mona Lizu. Stoga se ona danas čuva u Luvru.

Leonardo je umro 2. maja 1519. u svom zamku, u 68. godini života. Na njegovoj kapeli u Amboazu stoji da je to kapela vodećeg inženjera francuskog kralja, tj. ono što je on najmanje bio. Otišao je zatvoren i za savremenike i za buduće generacije. Jer u Leonardovim dnevnicima nema gotovo ništa o njegovim emocijama. Čovjek koji je bio ljevak, ali je mogao da piše s obje ruke istovremeno, jednom na latinskom, drugom na grčkom, pri čemu su obje ruke pisale lik u ogledalu teksta koji čitalac treba da odgonetne, odnio je svoju samoću sa sobom. Čak nije potpisao nijednu svoju sliku. Ostale su dvije zabilješke, kao dva nagovještaja.

Jednom je rekao da veoma želi da bude koristan ljudima. A na pijaci u Firenzi često je kupovao kaveze sa pticama i puštao ih da odlete.

Američka istoričarka umjetnosti Helen Gardner (1878-1946) u njenoj knjizi Umjetnost kroz vjekove (The Art Through Ages) rekla je: “Obuhvatnost i dubina Leonardovih interesa su nezabilježeni u istoriji.... Njegov um i ličnost izgledaju nam nadljudskim, dok nam [Leonardo] čovjek ostaje misteriozan i udaljen“. Da ne bi sve Leonardovo bilo zatvoreno u muzejima, bivši student matematike Bil Gejts je za 30.8 miliona dolara kupio nekoliko stranica Leonardovog rukopisa. Drugog maja ove godine navršava se 500 godina od Leonardove smrti. Unesko je 2019. proglasio za godinu Leonarda da Vinčija. Italija - zemlja njegovog rođenja i Francuska - zemlja koja mu je omogućila da u miru proživi posljedne godine života, obje prave niz manifestacija kao omaž velikanu.

( Miodrag Perović )