Govorni žanrovi, tajno oružje prošlosti balkanskih naroda

[GOVOR - VUKOTIĆ (vojvoda Petar)]

Govor je tajno oružje, jedan od suptilnih instrumenata, diplomacije, kako u zanatu, tako u efektu diplomatske radnje. Ako paralelno gledamo prema stvaralaštvu, pismenom, diskurzivnom žanru, usmeni diplomatski akt slobodno možemo nazvati, isto tako, govornim (oralnim) žanrom. Kao što postoji epistolarna, tako postoji govorna diplomacija. Govor je stvaralaštvo sui generis.

Uostalom, naša tradicija je tradicija govornih žanrova da se ni porediti s nekim drugim žanrovskim poljem ne može - toliko su govori kod nas dominantni. Čovjek u doba carstava, posebno zvaničnik, šta je drugo ako ne govorni (oralni) akt? Državni profil Crne Gore XIX vijeka znatno određuju, daju mu ton, govorno stvaralaštvo i ekstremno uticajni govorni žanrovi.

Francuski diplomata Jules Cambon, guverner Alžira, mlađi savremenik vojvode Petra Stevana Perkova Vukotića (1821-1903), o kom je u ovoj jedinici o govoru, i govornom diplomatskom stvaralaštvu, riječ, kaže da je živa riječ najbolji instrument kako ubijediti onu drugu vladu u svoje ciljeve. Spoken word of a decent man - govorna riječ postojanog čovjeka, to je najjače oružje jedne vlade da ubijedi drugu (vidi opširnije: Diplomacy: Sir Harold Nicolson, Oxford, 1968, 92).

Od mnogih govornih misija vojvode Petra, tokom šest decenija briljantne, vojne, političke, nekoć istodobno i diplomatske karijere - u XIX vijeku je to neodvojivo - izdvajaju se, prema Rusiji, dvije. Danilo I Petrović ga je uputio, u osjetljivom času, nakon pobjede u bici na Grahovcu, kojom je Petar komandovao, kao svog specijalnog izaslanika, u Dubrovnik, ruskom generalnom konzulu, Petkoviću, koju je i sam bio specijalni carski izaslanik za Crnu Goru uoči bitke - sa svojim (Danilovom) pismom, upućenim, ruskom impetaroru, preko svog povjerljvog diplomate (decent man). On je diplomata u govornom smislu.

Istorija neće gledati blagonaklono na Danilove namjere odranije, kad je poslao svoje ljude na Čevo da ubiju mladog Petra Vukotića, iako je svoju namjeru kasnije ispeglao počastima. Ubrzo potom čevski senator, u ime knjaza, diplomatskim kanalima moli srpsku vladu za dozvolu da se 500 porodica iz CG preseli u Srbiju, i obavlja druge diplomatske poslove. Oca njegova, Stevana Perkova (1781-1867), savjetnika mladog Njegoša, mi više znamo kroz lik Igumana Stefana u Gorskom vijencu, koji je pjesnik izgradio prema svom lojalnom saradniku, tako da je Petar već momčetom prireman za državnika. Danilo Petrović je vidio svog budućeg vojskovođu odmah pri povratku u domovinu, radi stupanja na prijesto, kad ga je dočekao u Kotoru na jesen 1851. Najbolje ga je upoznao 1852, kada je Petar zauzeo mjesto svog oca u Senatu, nedugo nakon Njegoševe smrti. I Njegoša je mladi Petar izbliza upoznao za vrijeme svog školovanja na Cetinju - učitelj mu je bio, pjesnikov, sekretar, takođe diplomata, Dimitrije Milaković.

Petar je vodio crnogorsko-turske pregovore za uspostavljanje mira u Hercegovini 1856.g, održane u Kotoru, nakon što su, godinu ranije, hercegovački prvaci uputili signale za mirovne negocijacije (up. Srpski dnevnik, Novi Sad, 1865, 22). To doba je tražilo vojskovođu i diplomatu u istoj osobi, i našlo ga je, kao što mi, danas, nalazimo na tragu arhiva, Petra, kao člana crnogorske delegacije, upućene 1856.g. u Carigrad, po pitanju međunarodnog priznanja CG. Otada datiraju instrukcije legendarnog šefa ruske diplomatije, kneza Gorčakova, do tančina upućenog u slučaj, svom konzulu u Dubrovniku P. N. Stremouhovu.

Postoje vremena čija se dubina rizika najbolje vidi u političkom svjetlu, a ovo je jedno od tih, jer je mladi vojvoda pritjeran uza zid da se zaklinje na vjernost Danilu upravo pred ćivotom Svetog Petra, u čemu ga 30 Čevljana podržava (Srpski dnevnik, VIII, 1857). Već krajem iste godine on upravlja ustaničkim pokretom u Hercegovini.

Jedna nauka, makar se zvala istorija, nije dovoljna da opiše ljude toga kova i da prodre u njina srca. U to vrijeme počinje službu, u Sarajevu, ali je aktivan i u Hercegovini, i u CG, jedan renesansni čovjek, diplomata A. F. Giljferding (rođen 1831. u Varšavi, ali već dječakom prešao u pravoslavlje, učenjak i filolog, znalac klasičkih jezika, stao na stranu slovenofila u podjeli ruskih diplomata na slovenofile i zapadnjake), koji će zadužiti kulture balkanskih Slovena, ali od njih, dosta toga, u manuskriptima, i uzeti sa sobom. Legat Alekseja Uvarova u Peterburgu, ministra prosvete i uticajne ličnosti carske Rusije (sin grofa Sergeja Uvarova kog istorija smatra odgovornim za smrt Puškina), u kom se danas nalaze rukopisi iz Sv. Trojice, manastira Đurđevića Tara, Šudikova, Dobrilovina, pored ostalih i jedan vanredno značajan rukopis o bogumilima, kao i radovi velikog slikara i zografa Andrije Raičevića, iz XVII vijeka, kolektiran je trudom Giljferdinga.

Trenutak, i kontekst, nakon bitke na Grahovcu, koja je Crnoj Gori otvorila vrata međunarodnih odnosa, takav je da ne može biti osjetljiviji. Pravo s krvave poljane, čevski vojvoda se uputio, u neke odaje, zastrte, teškim, baldahinom, koje dotad nije mogao znati. Bilo je to početkom jula 1858, a već 22. jula ruski ambasador kod Habzburga, K. V. Knorring, javlja, iz Beča, svom šefu diplomatije, Gorčakovu, o govoru specijalnog izaslanika, pristiglog praktično sa bojnog polja grahovačkog, i o pismu knjaza upućenom imperatoru (vidi opširnije: GARF, Državni arhiv Ruske Federacije, GA-339, 114).

Početkom naredne, 1859.g. francuski ministar inostranih poslova, markiz Charles de La Valette (1806-1881), anglofil, poznavalac prilika u regionu (ambasador u Konstantinopolju prije Krimskog rata, kasnije u Vatikanu) inicirao je formiranje Komisije za utvrđivanje granica. Član komisije bio je vojvoda Petar i imao je, podršku, ruskog, i francuskog, predstavnika. O diplomatskom djelovanju njegovom, po pitanju državnih granica, pisao je akribični Dušan Vuksan u svom radu Knjaz Danilo, osma godina vlade.

Pregovarač

God. 1860. boravi Petar Stevanov u Moskvi, u svojstvu izaslanika Senata, i mladog knjaza Nikole, radi razgovora sa Rusima o spoljnoj politici CG nakon Danilove smrti. Primio ga je Gorčakov, s napomenom da pridaje veliki značaj razgovoru, i s nadom da će, novi vladar, nastaviti tradicionalnu spoljnu politiku svoje zemlje. Petar je, sa svoje strane, testirao teren i rusko raspoloženje za akcije CG prema Hercegovini, i za jedno pristanište na jadranskoj obali. Vojvoda je počastvovan prijemom kod cara, koji mu je uručio Orden Sv. Ane II stepena.

Nakon rata sa Turskom 1861-62.g, u kom je komandovao crnogorskim i hercegovačkim odredima, i potukao, pod neuporedivo težim uslovima, poznatog, taktičara, Derviš-pašu, vojvoda je vodio pregovore o razgraničenju sa Dževdet-pašom, u Spužu. Odatle je, kažu svjedoci, “jedva živu glavu izvukao”. Ljudi, koji stvaraju istoriju, nemaju vremena, da je i pišu, oni je razumiju govorno, što će reći neporecivo, munjevito i živo, i zato su govorni žanrovi tajno oružje prošlosti balkanskih naroda. Osim bojnog, i govornog, polja - kad se stvar pogleda realistički - moža i nema, u kratkom životu viteza, prostora za nešto više. Govor je preventivan, u odnosu na povijest, odnosno na zamor od njenog sporog teksta. Čevskom vojvodi, u svojstvu specijalnog izaslanika, šefa crnogorske delegacije, pružila se prilika da se opet lično sretne sa ruskim imperatorom, u maju 1867, i prenese mu poruku knjaza Nikole. Vojvoda Petar je bio šef delegacije CG na Sveslovenskoj izložbi u Moskvi. On je održao govor pred carem i dvorjanima na glavnom prijemu. Zvaničnim govorom je, od strane dvora, uzvratio dvorski diplomata i službenik, pisac Orest Miller, inače prvi biograf, i lični prijatelj, romansijera F. M. Dostojevskog (up. Srpske novine, 1867, br. 68). Članovi delegacije sreli su se tada, u prestonici, sa diplomatama, i javnim radnicima, pored ostalih sa najboljim drugom Dostojevskog, pjesnikom Apolonom Majkovim, o čemu sam pisao u studiji Dostojevski i Zapad (Oktoih, 2012, 232). Ironija sudbine, htjela je, da divizijar Petar Vukotić, šef crnogorske vojne deputacije, na pogrebnoj ceremoniji u Moskvi, položi vijenac na grob cara palog u atentatu marta 1881. g.

Nekoć je, specijalni izaslanik, imao rang opunomoćenog ministra, prvi poslije ambasadora, a danas, u diplomatskoj praksi, on je sinonim za ambasadora sa specijalnim zadatkom, na relaciji između šefova država, ili vlada. On je govorni diplomata, uslovno rečeno u najširem, žanrovskom, radijusu, diplomatske tehnike. Petar je učestvovao u svim crnogorskim ratovima i glavnim bitkama u doba Njegoša, Danila i Nikole Petrovića - četiri decenije -, a diplomatske poslove obavljao je pola stoljeća, i nije se čuditi da mu je govor, bolja i prirodnija strana, i diplomatsko oružje, bio.

Petar je uzeo je učešća, doduše tajno, i u diplomatskim negocijacijama nakon Krivošijskog ustanka 1869.g, koje je, isto tako tajno, negocirao pisac i diplomata Stefan Mitrov Ljubiša. U pregovorima nakon ustanka, ključni pregovarač, bio je zajednički prijatelj obojice, austrijski general, baron Gavrilo Gabriel Rodić (1812-1890). (O Ljubišinom diplomatskom radu u Beču opširnije vidi u mojoj knjizi Naši pisci i njine aure, JU Muzeji i galerije Budve, 2018).

Uticaj njegov opisuje šef diplomatije Gavro Vuković: “Vojvoda Petar Vukotić, tast Knjažev, bio je najuplivnija ličnost u zemlji. On je na prvom mjestu konsultiran u svima pitanjima spoljne i unutrašnje politike“ (up. podrobnije: Memoari, Obod, Cetinje, 1996, 129-30). U tokovima unutrašnje politike “njegova riječ je bila potonja”, kaže legenda, a i u spoljnoj je politici, težinu svoju, dakako imala, zbog respekta kod Turaka i kod zapadnjaka. Neki evropski listovi su pisali, u epskom maniru, bez kog bi devetnaesti vijek bio zbunjen i nedorečen, kad je umro, na Čevu, da se “odronilo brdo Crne Gore”, a državna korota na Cetinju trajala je petnaest dana.

[DEMOKRATIJA - PLAMENATZ (John)]

U dva aspekta se vidi da je John Plamenatz bio dio engleske liberalne misli svoga doba, za parlamentarnu vladavinu, na tragu Tocquevillea, konsekventno - prvi aspekt je ovaj: “Demokratija lako dolazi do saradnika kada ih je malo, a vođstvo ne zahtijeva dugu obuku ili rijetke vještine, osobito kada svi saradnici pripadaju istoj društvenoj klasi.“ (Democracy comes easily to collaborators when they are few and leadership call for no long training or rare skills, especially when the collaborators all belong to the same social class. Up. John Plamenatz: Karl Marx’s Philosophy of Man, Oxford, 1975, 391).

I drugi aspekt, kod njega, potvrđuje tokvilovsku ideju politike, s tom razlikom što to više nije Plamenčev, već klasični engleski skepticizam u odnosu na ekstremne varijante demokratije, a tu je Tocqueville bliži Englezima, nego vlastitoj, francuskoj, liberalnoj misli: “Demokratije su sklone da slušaju impuls, a ne razboritost, i da napuste zrelost u opštoj slici za zadovoljenje trenutne strasti.“ (There is a propensity that induces democracies to obey impulse rather than prudence and to abandon a mature design for the gratification of momentary passion: - Alexis de Tocqueville).

[DRAMA - ĐILAS (Milovan)]

Dramu, u diplomatskom mišljenju, i djelanju, pratimo tek kasnije, pošto je sve svršeno. To nije ona drama, Eshilova, na sceni, što se prati pogledom dok traje. Diplomatska drama je obično skrivena od tuđih pogleda. Nju razumijemo, obično, a posteriori, kroz stvaralaštvo - kroz bilješke, zapažanja, kod karijernih diplomata, koji su inače u pisanju kratki, i kroz širu optiku kod onih drugih - diplomata od jezičkog stvaralaštva. Od starijih, kod nas, drami su najbliži Petrovići, dramatična petrovićevska tradicija, od mlađih Đilas - evo jednog svjedočanstva:

“Nastupajuće godine, sve do Staljinove smrti 1953, predstavljaju veoma dramatično razdoblje jugoslovenske spoljne politike. Milovan Đilas je tada imao, zajedno sa drugim političkim ličnostima, veoma važne zadatke u spoljnoj politici. Dva puta je istupao na sednicama OUN-a, u Njujorku 1949. godine i u Parizu 1951, braneći tadašnju jugoslovensku politiku nezavisnosti od Sovjetskog Saveza i njegovih satelita. U to vreme došlo je i do otopljavanja politike prema zapadnim državama.

Jugoslovenski komunisti su uspostavili niz kontakata sa zapadnim levičarskim pokretima i partijama, od kojih su neki u određenom periodu, kao britanski laburisti, bili na vlasti. Važna ličnost, ako ne i vodeća, u ovim aktivnostima bio je Milovan Đilas.” (Up. Aleksandar V. Miletić: Spoljnopolitička delatnost Milovana Đilasa 1944-1953, u: Jugoslovenska diplomatija 1945-1961, Beograd, 2002, 293.)

Drama, i u poslovnom, i u jezičkom stvaralaštvu diplomata, prvo prođe, svrši se ovako ili onako, zatvore se korice akta, pa tek onda, naknadno, bude gledana drugim očima. Diplomatska drama je jedno, dok se dešava u tišini, u iznuđenoj saradnji među akterima, pod živim represivnim okolnostima, a nešto drugo kad se odigrava pred očima javnosti koje nju samo interpretiraju.

( Gojko Čelebić )