Nepotrebno izmještanje iz konteksta
Fotografija je, prije svega i iznad svega - dokument. Kao što čovjek na fotografiji “Oko sokolovo” ima ime - isto tako i žena/majka, sin i sahranjeni muž/otac imaju imena
“Bogu je ugodna samo istina...”, insistira Slobodan Čukić, filozof i istoričar.
“Činjenice, gospodo, samo činjenice. To je jedini način da se ugodi Bogu...”.
Osjetih, u to ime, poriv da i ja ugodim Bogu - na način što ću pokušati da ukažem Čukiću na neke nepobitne činjenice koje se odnose upravo na kontroverznu naslovnu stranu njegove, netom objavljene knjige - Početak srpske okupacije/Komitska borba i narodna golgota (1918 - 1920).
Bako Čukić je, inače, moj prijatelj - i prema njemu (unatoč stanovitim razmimoilaženjima u potonje vrijeme) gajim vrlo nježan prijateljski osjećaj - što je, Bog mi je svjedok, isključivi motiv koji pokreće poriv koji osjećam. Ne bih se ni obrnuo kada bi iza te naslovne strane stajao neko drugi. Dakle, oprosti mi arhitekturice, gdje god da si...
Čuvena fotografija nazvana “Oko sokolovo”, pojavila se davne 1966. godine na omotu singl-ploče “Marš na Drinu”, Ljubivoja Vidosavljevića Carevca (A1 - Marš na Drinu, A2 - Igrale se delije, B1 - Raslo mi je badem drvo, B2 - Ne goni konja more momiče) - da bi stanovita Konstandinka Savić, iz Niša, kad je u izlogu ugledala tu ploču, povikala - Pazi, pa to je Dragutin Matić iz Kaletinaca kod Gadžinog Hana! Odmah je kupila ploču i poslala je u Kaletince, Matiću na dar. Kad je Dragutin Matić ugledao fotografiju na Carevčevoj singlici i on je je povikao - Jeste, to sam ja!
Autor fotografije “Oko sokolovo” je niko drugi do Samson Černov (1887 - 1929) - fotograf i snimatelj - koji je, kao podanik ruskoga cara, došao u Srbiju 1912. godine - i koji je, u ulozi ratnog reportera, pratio srpsku vojsku do kraja Prvog svjetskog rata.
Na toj fotografiji - koja je nastala krajem 1914. godine, negdje uz Drinu, neposredno pred povlačenje srpske vojske - vidimo pognutog srpskog izviđača Matića, kako napeto osmatra, u isčekivanju pokreta austrougarskih trupa. I sasvim je u redu, ako mene pitate, da upravo ta fotografija krasi singl-ploču “Marš na Drinu”.
Ne bi bilo u redu, primjera radi, kada bi ta fotografija krasila ploču “Kad su Sremci krenuli (iz te Fruške Gore)” - jer Matić nije lik iz te epizode.
Druga fotografija pomenutog autora - na kojoj vidimo ženu/majku i sina nad grobom muža/oca koji je poginuo na Bardanjolu, kod Skadra - objavljena je na naslovnoj strani časopisa L’Illustration, 17. maja 1913. godine (S. Tchernof - u potpisu) - a nastala je negdje oko Skadra - najvjerovatnije baš u blizini Bardanjola - krajem aprila, ili početkom maja iste te, 1913. godine.
Čukić je upravo tu fotografiju retuširao - uklonio je sina sa fotografije, kao i pola ženinog/majčinog kišobrana - a zatim je tu retuširanu verziju stavio na naslovnu stranu svoje knjige - u kojoj tretira temu komitske borbe i narodne golgote u periodu od 1918. do 1920. godine. Izmjestio je, dakle, taj jedinstveni trenutak iz autentičnog istorijskog konteksta tzv. Skadarske tragedije - izmjestio je, preciznije, samo segment tog trenutka - ženu/majku i grobove - i premjestio ga je u sasvim drugi kontekst - u kontekst druge crnogorske tragedije - Božićne pobune.
Pogriješio si Bako, druže moj stari...
Fotografija je, prije svega i iznad svega - dokument. Kao što čovjek na fotografiji “Oko sokolovo” ima ime - isto tako i žena/majka, sin i sahranjeni muž/otac imaju imena. Ne znamo, nažalost, njihova imena. Ne znamo ni da li sin sa fotografije ima potomstvo. Možda se potomcima - ako postoje, naravno - ne bi dopala činjenica da je Čukić njihovog pretka uklonio sa fotografije. Možda im se ne bi dopala ni cijela ta operacija retuširanja i presađivanja retuširanog prizora sa istorijske fotografije iz jednog u drugi istorijski kontekst. Možda bi to nazvali izvrtanjem činjenica...
Kako bilo, Čukić je intervenisao na originalnoj fotografiji - na istorijskom dokumentu - pa je taj novonastali, neautentični prizor izmjestio iz autentičnog istorijskog konteksta i bukvalno ga je presadio u drugi istorijski kontekst - gdje se, po njegovom mišljenju, izvrsno primio.
“Dio fotografije je uzet”, kaže Čukić, “kao višestruki simbol. Na prvom mjestu, kao simbol vjekovnog crnogorskog stradanja i patnje. Žena-majka na slici u tom kontekstu simboliše svaku Crnogorku čiji su sinovi i muževi dali život za crnogorsku slobodu i nezavisnost, dok grob simboliše vjekovne crnogorske žrtve, takođe za slobodu i crnogorsku nezavisnost”.
Što će reći da imamo transfer preinačenog istorijskog dokumenta iz autentičnog konteksta u alegorijski kontekst vjekovne crnogorske borbe za slobodu. Moj uvaženi prijatelj nas poziva da zanemarimo autentičnu istorijsku dimenziju fotografije - kao i činjenicu da je intervenisao na fotografiji - i da se usresredimo isključivo na simboličku dimenziju prizora majke (koja simboliše svaku majku čiji su sinovi i/ili muževi dali život za crnogorsku slobodu i nezavisnost) nad grobom (muževa i/ili sinova). Sin je, ako slijedimo tu logiku, suvišan, svakako - i morao je biti izbrisan. Nij mu bilo mjesta na Čukićevoj naslovnoj strani.
Čukić se, da se razumijemo, u svojoj knjizi bavi vrlo osjetljivom temom - koja u aktuelnoj političkoj konstelaciji ima krajnje oprečne konotacije - i jasno je - u kontekstu aktuelnih crnogorsko-srpskih identitetskih dubioza - zašto se Čukić poziva na Boga, istinu i činjenice. Zato što se ta mučna priča može ispričati na jedan jedini način - nepobitnim istorijskim činjenicama. Pitanje je - čemu onda potezati Photoshop, kao oruđe u funkciji simbolike? Čudno je, u najmanju ruku, da niko od ljudi koji su bili uključeni u projekat objavljivanja Čukićeve knjige - nije postavio to pitanje.
Majka na čuvenoj - istorijskoj, molim vas - fotografiji Žorža Skrigina ima ime: Milica Tepić. Imena imaju i njena djeca: Branko i Dragica. Zna se i da je fotografija nastala negdje oko Knežice - između Prijedora i Kozarske Dubice - u proljeće 1944. godine. Kada bi neki autor, primjera radi, rasplamsao požar u drugom planu te fotografije (u Photoshopu) - i dodao još gustoga, crnoga dima, za dobru mjeru - i kada bi tu priču izmjestio iz originalnog konteksta u drugi kontekst - u kontekst, recimo, pada tzv. Krajine 1995. godine - ili u kontekst NATO intervencije 1999. godine - onda bismo rekli... Što bismo onda rekli?
Činjenica je, dakle, da su žena/majka i sin stajali nad grobom muža/oca, negdje na obodu Skadra, u proljeće 1913. godine - i da je taj tragični, vrlo upečatljivi, arhetipski prizor ovjekovječio fotograf Samson Černov. Sve ostalo je najbolje da zaboravimo...
( Borislav Vukićević )