"Gotski" kodovi i "maskiranje" žanrom

Bečanovićev Arcueil (Nova knjiga, 2017.) roman je koji tematizuje tzv. aferu Keller, prvi veći skandal u (po skandalima notornoj) biografiji Markiza de Sada. Tek nekoliko stvari je jasno: ovaj događaj koji će „ući u povijest beščašća“ (Bečanović) počinje u Parizu na uskršnje jutro 3. aprila 1786, susretom dvadesetosmogodišnjeg De Sada i tridesetšestogodišnje Roze Keler (pobožne udovice? prostitutke?). Činjenice odavde, zapravo, bivaju beznadežno kompromitovane kroz histerična prepričavanja događaja. Sama priča doživljava narativni kolaps u vrtoglavim ponavljanjima, tabolidnim ogovaranjima, konvulzijama i padanjima u nesvijest, moralnom zgražavanju, sladostrasnim prepričavanjima, paranoji, cenzuri i mistifikaciji. No jedna stvar nam je poznata iz istorije književnosti: tamo gdje se skandalozni događaj raspada u spekulaciji (kroz mnoštvo protivstavljenih perspektiva, kroz histerične pokušaje rekonstrukcije) narativni poredak mora biti ponovo uspostavljen kroz literarne konvencije jednog izuzetno kodiranog žanra. Nešto slično mogli smo vidjeti u „najgotskijem Foknerovom djelu“ (R. Gray), u romanu Avesalome, Avesalome! u kojem se jedan skandal iz prošlosti prvo beznadežno kompromituje u puritanskoj paranoji i usjedjeličkoj histeriji, a onda „oživljava“ kao narativni vampir, kao gotska priča o ukletom „zamku“, „Kamelotu i Karkasonu“ u kome boravi „demon, Belzebub, Plavobradi“, Tomas Satpen.

Kroz kompromitovanje centralnog događaja, Bečanovićev roman postupno preuzima žanrovski identitet (koji će se na kraju, kako ćemo vidjeti, pokazati kao još jedna maska). Tu žanrovsku pripadnost Arcueil simulira kroz prepoznatljivi motiv neželjenog susreta „visokomoralne sirotice“ (M. Praz) sa dekadentnim i pokvarenim aristokratom. Vertigo gotskih motiva se nastavlja kroz asociranje obrednosti i perverzije: bičevanje (flagelacija), motiv koji neprekidno oscilira između srednjovjekovne penitentne prakse i erotske parafilije, jedan je od stabilnih motiva ovog, kako ga je Lezli Fedler označio, „protestantskog“ žanra koji nastaje u vrijeme uspona srednje klase, a koji je „projektovao [njenu] borbu sa crkvenim autoritetom“ (Fiedler) i sa aristokratskim strukturama starog režima. Bičevanje (prominentan motiv Arcueila, koji čak funkcioniše u okviru dizajnerskog rješenja za korice ovog izdanja) je estetski kôd koji na drastičan način ilustruje centralnu ideološku politiku gotske fikcije, njeno neprekidno osciliranje od, da upotrebimo asocijaciju Patrika O’Malija, konverzije (protestantske alarmiranosti pred prisustvom katoličke hijerarhije i estetskih kodova) ka perverziji. To je tema koja je, nimalo slučajno, izuzetno prominentna u De Sadovom možda omiljenom gotskom romanu, Monahu Metjua Luisa u kojem se, u skladu sa antikatoličkom ideologijom žanra, ikonografski znakovi, kroz „epistemičko skliznuće“ (O’Malley) degradiraju u medijume perverzije (sveta slika postaje pigmalionski motiv erotske fascinacije). Postoji nešto suštinski „gotsko“ u ovoj ekstrapolaciji motiva „katoličke prošlosti“ na suštinski „antikatolički način“ (J. Hogle). To je žarnovska konvencija koja će se parodično javljati u Arcueilu mnogo puta. Registri katoličkih devocionalnih znakova biće blasfemno, u De Sadovoj ekonomiji perverzije, pomiješani sa seksualnim parafernalijama, a u jednom trenutku protagonista skandala preobući će se u katoličkog sveštenika i zloupotrijebiće sakrament ispovijesti (svetu tajnu koja je, kao motiv, imala značajnu ulogu u gotici).

No, jedan od najimpresivnijih „gotskih“ postupaka u Arcueilu je upotreba tekstualnih fragmenata i kodova koji treba da posreduju skandalozni narativ. Ovaj se roman zapravo i sastoji od tekstualnih fragmenata, dokumenata, pisama i rukopisa: izvoda iz sudskog spisa, svjedočenja Roze Keler (koje postaje jedna ogromna histerična rečenica koja se izgovara bez pauze za uzdah, kao mlataranje davljenika pod vodom; sintaksički spazam u kojem se zarezi javljaju kao neka obilna psihosomatska tačkasta infekcija teksta), nepotpisani senzacionalistički novinski članak, pismo Horasa Volpola (inače, autora prvog „gotskog“ romana The Castle of Otranto iz 1764. i prvog književnog teksta koji, u drugom izdanju, svoj sadržaj opisuje kao gotsku priču), izvod iz pozorišne kritike jedne De Sadove drame, De Sadova korespondencija sa suprugom. Tekstualni fragmenti koji kompromituju sam narativ, te „istinu teksta“ čine neizravnom, zarobljenom u beskrajnim prepričavanjima, neprekidno se javljaju u djelima žanra: Otrantski zamak je navodno pronađeni starinski rukopis koji inauguriše zagonetku autorstva i sablasno pitanje motivacije, Stokerov Drakula sastoji se iz dnevničkih unosa Džonatana Harkera, Avanture Artura Gordona Pimapredstavljaju zapise protagoniste koji se na kraju prekidaju i ruše u spekulaciji, a Džemsov Okret zavrtnja je tekst preminule žene-dadilje koji se čita u društvu uzorite gospode, samo da bi se otkrila sablasna nekomunikativnost dokumenta, svjedočanstva koje čitaoca i slušaoce ostavlja sa sablasnom enigmom u pogledu identiteta priče. To je ono što spada posred srijede gotike kao žanra koji, po Davidu Panteru, predstavlja „paradigmu tekstualnosti same“. Postoji nešto „mrtvo“ u samom tekstu: „svaki tekstualni iskaz je mrtvac koji govori, rastjelovljeni glas odvojen od živog dišućeg tijela“ (Diana Fuss). Gotski su „intertekstovi“ (rukopisi, pisma, izvodi, protokoli) „mrtva slova, djelovi [kako kaže Agamben] ‘mrtvog jezika koji nam zavještavaju mrtvi’“ (Deborah Lutz). Stvar je to koju, povodom ovakvog književnog sadržaja, primijećuje i Derida. Duhovi i rukopisi, dva najprepoznatljivija gotska motiva uopšte, tako dijele izvjesni afinitet, te se javljaju, po Panterovoj karakterizaciji, kao „obrasci nerazumljivog“, fantomski glasovi koji ništa ne rješavaju, ne pojašnjavaju, već samo beznadežno kompromituju priču. Kao da je sam tekst romana naročito svjestan ovih gotskih konvencija, te se u Prologu javlja duh, utvara Petrarkine Laure, dalekog (kako bi se to htjelo) pretka Markiza de Sada, u kontekstu čitanja knjige o genealogiji (temi koja se neprekidno problematizuje u „gotskim“ romanima). Utvara teksta provocira javljanje ćutljivih sablasti. To je stvar koja ide u samo središte tekstualnosti gotike. Arcueil nalikuje na intrigantni teorijski vic o istoriji samog žanra.

Gotski kodovi zapravo stvaraju Markiza de Sada koji, u popularnoj svijesti, funkcioniše kao mračni Plavobradi ili Žil de Re, asociran sa monumentalnim zločincima davnine, avetima starog svijeta, čudovište koje u gotskom zamku u Arkeju drži „nevinu siroticu“ Keler. No, kada se u Bečanovićevom romanu, povremeno suspenduje gotski diskurs mistifikacije i čudovišnosti, pred nama nije genije zločina i perverzije, izopačeni i inventivni aristokrata prošlosti, već prije jedna lako prepoznatljiva ličnost modernosti: osoba utonula u jalovu dosadu pornografije čije su seksualne idiosinkrazije nešto starački umorno i džangrizavo, masturbatorski istrošeno, u toj mjeri da informaciju da De Sad u to vrijeme ima tek dvadeset osam godina moramo primiti sa izvjesnim šokom. Kada se suspenduje gotski narativ, na trenutke kao da vidimo jedan tužni lik: ressentiment pregorelog bludnika, dijete svog vremena, tragikomičnu verziju Voltera koja čak i u jednoj donekle „konvencionalnoj perverziji“ (Brković), u jednom impotentnom pokušaju da se oživi onanistička fantazija, nalazi priliku za „prosvjetiteljsko“ naukovanje.

Za Arcueil, jedan od „najapartnijih romana savremene crnogorske književnosti“ (Brković), pokazuje se kao tačno ono što je Lezli Fedler kazao povodom Poovog jedinog završenog romana: to je djelo „maskirano“ žanrom koji „doslovno travestira“. Arcueil je roman o stvaranju jedne žanrovske reputacije.

(Vladimir Vujošević)

( Vijesti online )