Predsjednički izbori u Crnoj Gori 1992/93. godine: Prve pukotine u vlasti i biranje “manjeg zla”

Prema Ustavu Republike Crne Gore (donesenom 13. oktobra 1992), članom 85. normirano je da Predsjednika Republike Crne Gore “biraju građani, neposrednim tajnim, glasanjem u vrijeme od pet godina”. U smislu ustavnih nadležnosti funkcija predsjednika Crne Gore, kada se to tiče formalne, normativne i institucionalne vlasti i moći nije bila od posebnog značaja. No, u stvarnosti, iako je Vlada Crne Gore, ustavno bila nadležna za vođenje unutrašnje i spoljne politike zemlje, te je ustavno određeno da u Crnoj Gori vlada parlamentarni sistem kombinovan sa elementima kancelar-sistema, funkcija predsjednika Republike de factoje imala poseban značaj i težinu u društvu i u sistemu vlasti u Republici, s obzirom na činjenicu da je na tu funkciju pretendovao lider vladajućeg DPS-a i tadašnji Predsjednik Predsjedništva RCG Momir Bulatović, koji je unutar vladajuće partije bio ličnost sa dominantnim političkim uticajem i kapacitetima vlasti i moći u pravnom i političkom poretku Crne Gore. Ustavne nadležnosti Predsjednika Republike bile su: predstavlja Republiku u zemlji i inostranstvu; proglašava ukazom zakone; raspisuje izbore za Skupštinu; predlaže Skupštini kandidate za predsjednika Vlade i predsjednika i sudije Ustavnog suda, predlaže Skupštini raspisivanje republičkog referenduma; daje pomilovanje za krivična djela propisana republičkim zakonom; daje odlikovanja i priznanja; vrši i druge poslove predviđene Ustavom. (Vidi o tome: Ustav Republike Crne Gore, “Službeni list RCG”, Podgorica, br. 48/1992, str. 853. i prof. dr Radovan Radonjić, “Politička misao u Crnoj Gori”, CID, Podgorica, 2006, str. 577).

Prvi krug predsjedničkih izbora u Crnoj Gori održan je 20. decembra 1992, isti dan kad i vanredni parlamentarni izbori, kao i izbori za Vijeće građana Skupštine “SRJ”. Na predsjedničkim izborima izborima (prvi izborni krug) od ukupno upisanih 429.047 birača glasalo je 295.808 ili 68, 9%. Broj nevažećih biračkih listića bio je 8.150 (2,7%). Predsjednički kandidati osvojili su sljedeći broj glasova: mr Momir Bulatović (Demokratska partija socijalista) 123.183 (42,8%); dr Branko Kostić (grupa građana i Udruženje ratnika 1991-92.) 68.296 (23, 7%); Slavko Perović (LSCG) 52.736 (18,3%); dr Novak Kilibarda (Narodna stranka Crne Gore) 25.979 (9,0 %); dr Dragan Hajduković (nezavisni kandidat) 10.270 (3,6); dr Slobodan Vujošević (Demokratska stranka) 2.270 (1,0%); Veselin Kaluđerović (nezavisni kandidat) 1.606 (0, 6%); mr Predrag Popović (Demohrišćanska pravoslavna stranka) 1.419 (0,5%) i Živojin-Kiro Radović (Srpska narodna obnova za Crnu Goru i Hercegovinu) 1.399 (0, 5%). (Navedeno prema: Prof. dr Veselin Pavićević, “Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996”, CID, Podgorica, 1997, str. 292).

U prvom izbornom krugu nije bilo pobjednika, tako da su dva kandidata - Momir Bulatović i Branko Kostić ušli, kao prvorangirani i drugorangirani po broju dobijenih glasova, u drugi izborni krug, koji je održan 10. januara 1993. godine. Glavna izborna “bitka” vođena je između mr Momira Bulatovića, predsjednika DPS-a i Republike Crne Gore i dr Branka Kostića, takođe viskog funkcionera DPS-a, bivšeg Predsjednika Predsjedništva SRCG i potpredsjednika SFRJ, koji je dolazio iz manjeg krila DPS-a, koje je revnosno i u totalitetu slijedilo Miloševićevu politiku i ideologiju rata i velikosrpski koncept. Ali, Kostić, budući da je izgubio unutar matične partije i nije zadobio stranačku kandidaturu, odlučio je da se ogleda u trci za predsjednika Republike Crne Gore kao kandidat “Udruženja ratnika 1991/92”.

Iako je trajala koalicija između DPS CG i Socijalističke partije Srbije, postojala su izvjesna razmimoilaženja između te dvije partije, tako da je SPS i režim Slobodana Miloševića u Srbiji na tim izborima podržao dr Branka Kostića u utrci za predsjednika Crne Gore sa Momirom Bulatovićem, liderom DPS-a i predsjednikom Republike Crne Gore. Dr Branka Kostića u nadmetanju sa Momirom Bulatovićem podržala je javno Srpska radikalna stranka dr Vojislava Šešelja, odnosno njen ogranak u Crnoj Gori, koja je, po nalogu beogradske centrale, pozvala svoje birače da glasaju za Kostića. Razlike između DPS i SPS manfestovane su i nešto ranije oko pozicije i političke djelatnosti premijera SRJ Milana Panića, sa kojim je predsjednik Srbije Slobodan Milošević došao u sukob i kome je Milan Panić, predsjednik vlade SRJ, bio protivkandidat na predsjedničim izborima u Srbiji. No, na predsjedničkim izborima u Srbiji 20. decembra 1992, Slobodan Milošević pobijedio je Milana Panića u prvom izbornom krugu (53,2 prema 32,1 odsto). Uprkos određenoj naklonosti DPS prema Milanu Paniću, koalicija DPS i SPS je funkcionisala i oko ključnih strateških pitanja nije postojala značajnija razlika između vladajućih stranaka Crne Gore i Srbije.

Tokom izbornog nadmetanja između Bulatovića i Kostića, u prvom i drugom izbornom krugu, pokazale su se, makar u retoričkoj ravni, značajne razlike između njih. B. Kostić je bio formalno kandidat udružena građana pod nazivom “Udruženje ratnika 1991/2”, a iza Kostića tokom izborne kampanje stale su i ekstremno nacionalističke političke i ideološke strukture, poput Srpske radikalne stranke, koja je javno podržala Kostića u “ukrštanju koplja” sa Momirom Bulatovićem. U kompeticiji sa Bulatovićem režim Slobodana Miloševića podržao je Branka Kostića. U medijskom smislu, na prostoru Crne Gore, tokom predsjedničke kampanje Bulatović je favorizovan u odnosu na Kostića, koji je takvu prednost pokušao u određenoj mjeri kompenzirati svojim povlašćenim položanjem i forsiranjem u medijima u Srbiji, “koji su široko distribuirani u Crnoj Gori”. (Prof. dr Vladimir Goati, “Izbori u Srbiji i Crnoj Gori od 1990. do 2013. i u SRJ od 1992. do 2003”, Beograd, 2013, str. 40.).

Državni mediji u Srbiji, prevashodno RTS otvoreno su favorizovali Branka Kostića u njegovom odmjeravanju snaga sa Momirom Bulatovićem.

Momir Bulatović je bio mišljenja da su sankcije protiv SRJ uvedene od strane međunarodne zajednice “nepravedne”, a za rat u koji je Crna Gora uvučena protiv Hrvatske, posebno za dubrovačku pogubnu avanturu govorio je, ranije, nastojeći to opravdati, “o brojnim ustašama koje su krenule na Novi i Boku”, da bi nakon potpisivanja sporazuma Dobrića Ćosić - Franjo Tuđman 30. septembra 1992. u Ženevi i povlačenja JNA (VJ) sa Prevlake izjavljivao da je “hrvatsko oružje ograničenog dometa, što govori da su njihove namjere preventivne, a ne osvajačke”. (Citirano prema: Željko Ivanović, “Kockica je bačena - predsjednički kandidati”, “Monitor”, Podgorica, br. 11, od 4. decembra 1992, str. 8).

Nešto ranije, kad je vođen osvajački rat od strane JNA na jugu Hrvatske, u kojemu je Crna Gora učestvovala, Momir Bulatović je isticao da je “Crna Gora na najbolji način podržala JNA”, odnosno: “osvjetlili smo obraz kao nebrojeno puta do sada”, ali je inostranoj javnosti, kada je bio u posjeti SAD, o istome znao i drugačije rezonovati, pa je u tom smislu pohod na Duborvnik karakterisao kao “potpuno iracionalnu aktivnost”. Iako je sankcije EZ i OUN smatrao nesonovanim i nepravdenim, tokom izborne kampanje Bulatović je saopštio i to “da ne možemo mi biti u pravu a čitav svijet na pogrešnoj strani” (Ibidem).

Dr Branko Kostić je tokom kampanje, u drugom izbornom krugu, navodio da Bulatović uživa podršku birača Liberalnog saveza Crne Gore. Međutim, lider liberala Slavko Perović je javno saopštio da članovima i simpatizerima LSCG ne preporučuje za koga i kako da glasaju, već im savjetuje da sami autonomno o tome odluče. Inače, LSCG je duel Bulatović i Kostić kvalifikovao kao izbor između “dva zla”, pri čemu su liberali Bulatovića smatrali “manjin zlom”. Izbor između Bulatovića i Kostića bio je izbor između dva predsjednička kandidata “po mnogo čemu slična, čak toliko da je teško konstatovati neku značajniju razliku” (Željko Ivanović, “Kockica i brkica - ko će biti predsjednik”, “Liberal”, Cetinje-Podgorica, god. IV, br. 9/17/, od 9. januara 1993, str. 6.).

Kada je u pitanju bio njihov stav prema crnogorskom nacionalnom identitetu, Momir Bulatović je ostao dosljedan onome kako ga je još đed naučio, kako je govorio, da mu je “ime crnogorsko, a prezime srpsko”, a Branko Kostić je imao stav da je uvijek “ponosan na svoje srpsko, etničko porijeklo, ali i na to što je Crnogorac” (Ibidem).

Naime, dr Branko Kostić je sa pozicije Predsjednika Predsjedništva SRCG u beogradskom listu “Borba” 15. avgusta 1990. izjavio da je crnogorska nacija izmišljena dekretom KPJ 1945. godine, te da su Crnogorci u etničkom smislu dio srpskog naroda. Negirao im je istorijsku, etničku i nacionalnu samosvojnost. Tvrdio je da je izmišljena na vjerskoj osnovi i muslimanska nacija. Tada je dr Branko Kostić rekao da je “jasno da su Crnogorci i Srbi jedan narod. Ali sada se to pitanje nacionalnog porijekla miješa sa pitanjem državnosti Crne Gore, što je sasvim drugo pitanje i ima sasvim drugu specifičnu težinu. Miješa se i s činjenicom da smo do 1945. g. u ovom sistemu izmislili praktično i posebnu crnogorsku nacionalnost. Nije politički mudro ako kažem da je za mene, u naučnom pogledu, i muslimanska nacija izmišljena, mi smo je u ovom sistemu izmislili na čisto vjerskoj osnovi. Ja sam lično i sada spreman da poštujem čak i to što smo mi u posljednjih 45 godina stvorili i crnogorsku nacionalnost i muslimansku nacionalnost, bez obzira što kao naučni radnik mogu da budem kritički opredijeljen prema tim kategorijama. Ja se nacionalno iskazujem kao Crnogorac i ne namjeravam to mijenjati” (Vidi intervju Branka Kostića: “Borba”, Beograd od 15. avgusta 1990). Kostić će potom za sebe tvrditi da je istovremeno i Crnogorac i Srbin.

Prema ratu u Hrvatskoj, konkretno operaciji Dubrovnik - Momir Bulatović je bio zagovornik “rata za mir”, a Branko Kostić je tvdio da je riječ o “ofanzivi u ime humanosti”. I jedan i drugi imali su u osnovi identično stanovište. Prema LSCG, Momir Bulatović je bio jasan kada je rekao da je to “partija o kojoj ne misli ništa dobro”, a Branko Kostić se “zaklinjao”, kako je govorio, “da će bolje braniti Crnu Goru nego svi ti liberali” (Željko Ivanović, citirani tekst).

U odnosu na ideju uspostave suverene i nezavisne i međunarodno priznate Crne Gore, dr Branko Kostić je naveo da “niko ne treba da se zanosi da je nešto takvo moguće”, a Bulatović je još početkom 1992, tokom referendumske kampanje, bio izričit kad je rekao da DPS “ne zna da pravi suverenu Crnu Goru i da će se oni povući sa vlasti ako ta opcija pobijedi na referendumu”. I Kostić i Bulatović pokazivali su bliskost i odanost Slobodanu Miloševiću i prijateljstvo sa njim i savezništvo, s tim što je Kostić u tom smislu tada bio Miloševićev favorit u nadmetanju sa Bulatovićem. Kostić je javno govorio o Miloševiću da je “ponosan na saradnju i bliskost sa tako plemenitim čovjekom”, dok je Bulatović apostrofirao da Miloševića “mnogo duže zna i sarađuje sa njime”. Branko Kostić je, uoči drugog izbornog kruga, naveo da “ne očekuje da će za njega glasati partije Muslimana i Albanaca, kao i separatističke”, a Bulatović je poručivao da će “članovi LSCG i SDA svjesno glasati za Kostića da bi izazvali haos i nove izbore”. Ipak, određene razlike među njima su postojale, mada su one bile velikim dijelom “vještačke, izazvane, opet istim - velikim ambicijama i neizmjernim vlastoljubljem”. (Željko Ivanović, citirani tekst, str. 6- 7).

Međutim, i pored tih činjenica, tokom zasijedanja Haške mirovne konferencije (jeseni 1991) Bulatović i Kostić zastupali su različita gledišta i odnos prema mirovnom planu lorda Pitera Karingtona. Bulatović je podržao Haški dokument i 18. oktobra 1991, dok je Kostić bio kategorički protiv u svojstvu potpredsjednika Predsjednštva SFRJ i na Haškoj konferenciji mu je tokom dvije plenarne sesije lord Karington oba puta oduzeo riječ. Za Branka Kostića je predsjedavajući Savjeta ministrara Evropske zajednice holandski ministar spoljnih poslova Hans Van den Bruk govorio da je “poražavajuće saznanje da takav čovjek živi u Evropi XX vijeka”. Tokom izborne kampanje za predsjednika Republike Crne Gore, M. Bulatović je govorio da je glasao za Haški dokument i bio u odnosu na Kostića na različitoj strani zato što su obojica “sa različitih pozicija zastupali različite interese”. Branko Kostić “jugoslovenske” i “srpske”, a Momir Bulatović “crnogorske”. Krajem 1991. razlika između Bulatovića i Kostića manifestovala se i u tome što je Bulatović zahtijevao povratak crnogorskih građana mobilisanih u JNA i upućenih na Baniju, u Crnu Goru, dok je Branko Kostić bio protiv toga.

Oko pitanja opstanka SRJ, Bulatović i Kostić zalagali su se za njen opstanak, s tim što je postojala razlika u tome što se Kostić zalagao da cilj zajedničke države treba da bude “jaka pravoslavna država na Balkanu”, a Bulatović je koncept “saveza srpskih država”, kojemu je Kostić inklinirao, karakterisao da “takav projekat vodi u fašizaciju”, te da u njemu Crna Gora neće učestvovati. Bulatović se zamijerio bio Miloševiću tokom njegovog razlaza sa Milanom Panićem i u značajnoj mjeri bio je naklonjen Paniću, dok je Kostić bio potpuno u tom sukobu privržen Miloševiću. Tokom izbornog suceljavanja Bulatović je zamjerio Kostiću da je njegova kandidatura sračunata sa ciljem da se “spriječi objelodanjivanje grešaka koje je počinio kao dejstvjući prvi čovjek jugoslovenske države u periodu njenog raspadanja, posebno kao vrhovni komandant oružanih snaga”. Bulatović je istakao da Kostić svoju kandidatutu oslanja i na svesrdnu podršku dr Borislava Jovića, bliskog Miloševićevog saradnika, “čovjeka koji je nezavisno od formalne funkcije stvarno vodio Predsjedništvo SFRJ u periodu koje se vezuje za mandate Kostića”. Bulatović je optuživao Kostića da je bio figura u PSFRJ u rukama Jovića i drugih moćnih faktora, te da je potpisivao dokumenta i unaprijed pripremama pisma međunarodnim adresama i političke odluke koje je “mogao samo da pročita ali ne i koriguje”.

Tokom izborne kampanje, Kostić je priprijetio ratom u Crnoj Gori, kada je tvrdio da će se “ukoliko dođe do proglašenja suverene Crne Gore, i na ovim prostorima, ponoviti krvavi bosanski scenario”, dok mu je Bulatović na takvu poruku odgovorio da “Crna Gora nije Bosna”, te da je “Crna Gora jedna od najstarijih država na Balkanu. Ukoliko se na novom eventualnom referendumu, 51 odsto glasača izjasni za suverenitet to se mora poštovati, kao što ovih 40%, koji su bili protiv zajedničke države, sada poštuju odluku većine”, saopštio je Momir Bulatović. (Navedeno prema: Željko Ivanović, “Kockica je bačena - predsjednički kandidati”, “Monitor”, Podgorica, br. 11, od 4. decembra 1992, str. 7-9). U drugom izbornom krugu, na predsjedničke izbore, održane 10. januara 1993, izašlo je 253. 630 ili 59, 1 % birača. Nevažećih glasačkih listića bilo je 2.863 ili 1,1%. Kandidat DPS-a Momir Bulatović osvojio je 158.732 glasa (63, 3%), dok je Branko Kostić dobio 92.045 (ili 36,7%) glasova izašlih birača (Dr Veselin Pavićević, n.d. str. 292).

U drugom izbornom krugu građani Crne Gore opredijelili su se ubjedljivom većinom za Momira Bulatovića, koji je postao aposlutni pobjednik predsjedničkih izbora. Momir Bulatović je uspio da zadobije široku podršku u utrci sa Kostićem, pored glašača DPS i značajnog dijela procrnogorske suvernenističke opozicije, koja je smatrala da treba izabrati manje radikalnog kandidata. Značajan broj birača partija iz bloka za suverenu i nezavisnu Crnu Goru (LSCG, SDPR, SPCG) u drugom izbornom krugu glasao je za Bulatovića kao “manje zlo”. Za njega se opredijelio i jedan dio glasača, koji su u prvom izbornom krugu glasali za nezavisog kandidata dr Dragana Hajdukovića, a koji je promovisao program suverene i ekološke države Crne Gore. Bulatoviću su u drugom izbornom krugu pružili podršku veliki broj glasača iz redova muslimanskog/bošnjačkog i albanskog naroda u Crnoj Gori, smatrajući da im je, koliko-toliko, prihvatljiviji od Kostića, kojega su smatrali radikalnim kandidatom i eksponentnom jedne ekstremne političke opcije. Za dr Branka Kostića glasala je srpska opcija u Crnoj Gori, odnosno, veliki dio birača Narodne stranke, Srpske radikalne stranke i nekih manjih stranaka sa srpskim prefiksom.

( Novak Adžić )