Put kojim je Kina mogla da krene

U maju se obilježava stogodišnjica jednog od najvažnijih kulturnih i političkih događaja u savremenoj istoriji Kine - Pokreta 4. maj. Četvrtog maja 1919. godine kineski studenti i intelektualci započeli su masovne proteste u Pekingu, zahijevajući okončanje “feudalizma” kao i veće političke slobode. Nakon sto godina taj dan zvanično proslavlja komunistička diktatura koja ne dozvoljava nikakve proteste, a naročito one koje predvode studenti. Četvrti maj inspirisao je drugi ustanak koji je trajao od aprila do juna 1989. godine na Trgu Tjenanmen. On se u toj zemlji ne smije pominjati javno.

Ipak, Pokret 4. maj je previše važan da bi ga ignorisali ili gušili, pa je zato predsjednik Kine Si Đinping morao da obilježi taj jubilej uzdržano pozivajući “kinesku omladinu nove epohe” da “bude hrabra u svojoj borbi” i da živi u skladu sa “duhom 4. maja”. Dok je on govorio, studente disidenti sa Univerziteta u Pekingu su hapsili zbog iznošenja ideja koje mogu da podriju i ospore zvanični praznik.

Ali šta je to zapravo duh Četvrtog maja? Povod za proteste bila je predaja Japancima njemačkih teritorija u istočnoj Kini, u skladu sa Versajskim ugovorom, sa čim se saglasila kineska vlada. To je bilo doživljeno kao udar na kineski patriotizam, ali i kao tipično ispoljavanje nacionalne slabosti i korumpiranosti. Ipak, taj je Pokret imao mnogo važnije ciljeve. Kao i evropsko prosvjetiteljstvo, koje je indirektno nadahnulo ovaj pokret, Četvrti maj je bio zbir mnoštva ideja: slobodna ljubav, umjetnički eksperimenti, feminizam, socijalizam, reforma obrazovanja i tako dalje. Dva simbola Četvrtog maja, slično Statui Slobode, na Trgu Tjenanmen 1989. godine postali su “Gospođa Nauka” i “Gospođa Demokratija”.

Inicijatori Pokreta 4. maj bili su uglavnom studenti i predavači sa Univerziteta u Pekingu. Vodeći ljudi Univerziteta istupali su za intelektualne slobode, kosmopolitizam i toleranciju. Rektor Univerziteta Čen Dusju bio je revolucionar-marksista, koji je kasnije bio na čelu Komunističke partije Kine sve dok ga nije istisnuo Mao Cedung. Hu Ši, najistaknutiji filizof Univerziteta, zalagao se za jezičku reformu i bio mu je stran ideološki ektremizam. Njegov je uzor bio Džon Djui, američki filozof i reformator obrazovanja.

Studenti su takođe bili podijeljeni na radikalne aktiviste, koji su tražili sprovođenje čistki u vlasti, i na umjerene grupe. Neki od radikala zapalili su kuću političara koji je vodio pregovore o davanju kredita Japanu, a takođe su na smrt pretukli jednog ambasadora. Ipak, na kraju Kina nije pošla liberalnim putem. Tokom 1920-ih i 1930-ih među nacionalistima Čang Kaj Šeka i komunista vodio se građanski rat niskog intenziteta. Nakon završetka surove japanske okupacije taj se rat ozbiljno rasplamsao, a komunisti su pobijedili 1949. godine. Pod duhom Četvrtog maja Si Đinping podrazumijeva ektsremnu ljevicu koju je predstavljao Čen Dusju; kasnije je ona mutirala u komunističku diktaturu. Ideja da demokratija ne može da se razvija bez nauke, a nauka može da napreduje samo u uslovima slobode, deformisana je ortodoksijom naučnog socijalizma.

U zvaničnim proslavama Četvrtog maja potiskuje se sjećanje na liberalnije, tolerantnije i otvorenije razmišljanje koje je u početku, vjerovatno, bilo najjači intelektualni tok u tom pokretu. Najveća književna figura Pokreta 4. maj bio je Lu Sun, sjajni esejista i pripovjedač, čiji bi slobodni duh, nesumnjivo, Maov režim slomio da nije umro deset godina prije pobjede revolucije. Ipak, kao i sami Pokret 4. maj, partija ga predstavlja kao svog herojskog prethodnika. Mimoilaženja istovjetna onima koja su rastočila Pokret 4. maj bila su vidljiva i 1989. godine, mada su studenti koji su tada protestovali izbjegavali nasilje. Neki su jednostavno htjeli da vode pregovore s vladom o socijalnim i političkim reformama. Drugi su željeli demokratsku revoluciju i nisu htjeli da se zaustavljaju sve dok je ne ostvare. Situacija je postala kritična kada je partijsko rukovodstvo odbilo da ispuni zahtjeve studenata i upozorilo ih na teške posljedice ako ne prekinu okupaciju Trga Tjenanmen i drugih javnih mjesta u Kini. Neki od demonstranata su smatrali da je bolje da se vrate u studentske blokove i tiho nastave borbu; drugi su mislili da je bolje umrijeti nego se predati. Pristalice tvrde linije su prevladale nakon čega je uslijedio masakr 4. juna.

Tragična politička istorija savremene Kine natjerala je dio ljudi - u Kini i van nje - da smatraju da Kinezi nisu spremni za liberalnu demokratiju ili da im ona čak uopšte i ne odgovara. Mnogi obrazovani Kinezi će vam reći da demokratija neizbježno vodi u haos i nasilje. Upravo zato milioni kineskih građana podržavaju diktatutru jedne partije ne vjerujući pri tom ni jednoj jedinoj riječi zvanične komunističke ideologije. Svaka opcija je bolja od nereda koji je dovodio do takvih užasa tokom posljednjih sto godina.

Naravno, liberalnije aspekte Pokreta 4. maj - i, naravno, 1989. godine - nikada ne treba zaboravljati. Djela Lu Suna, poziv na razum Tsai Juanpeja (ili - već u naše vrijeme - nobelovca Li Sjaoboa) dokaz su da Kina zaista ima drugačije mogućnosti za razvoj. Postoje načini da se prekine začarani krug agresivne pobune za kojom slijedi surova represija. Upravo je u tome duh Četvrtog maja koji treba pamtiti i koji treba slijediti.

Copyright: Project Syndicate, 2019.

( Ian Buruma )