Uvijek na rubu velikih podjela

U pripremi ovog predavanja pošlo se od ideje da u maglinama nedovoljno proučenog crnogorskog srednjovjekovlja i novovjekovlja sagledamo politička, duhovna, socijalna i kulturološka kretanja, kroz dinastičku povijest Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića i Petrovića.

Naime, različita tumačenja i interpretiranja raspoloživih istorijskih izvora o državnim tvorevinama - Duklji, Zeti i Crnoj Gori razlog su da se pozabavimo činjenicama zasnovanim na pouzdanim izvorima i naučnim saznanjima, kao i da ukažemo na njihovu tendencioznu zloupotrebu. Traganja za ispravljanjem pogrešnih, netačnih i naučno neodrživih shvatanja dodatni su motiv ako se zna da se radi o prošlosti Crne Gore koja u milenijumskom trajanju prepoznatljivo živi u sazvježđu evropskih naroda i država.

Dinastički kod poslužio je kao vezivno tkivo kulturoloških prstenova crnogorskog srednjovjekovlja. Naime, preko saznanja o njihovoj ulozi i značaju, prepoznatljivo živi povijest Duklje, Zete i Crne Gore na prostoru južnog Jadrana i planinskog zaleđa, od vremena velikih političkih (395) i crkvenih (1054) podjela, na putevima s mora ka unutrašnjosti, izloženih snažnim romansko-romejskim, osmanskim, germanskim i drugim uticajima.

Slovensko biće crnogorskog srednjovjekovlja i novovjekovlja trpjelo je brojne uticaje, prilagođavajući se, i vremenom se nametnulo državotvornim osmišljavanjem političkih tvorevina i kulturoloških obrazaca koji su egzistirali odupirući se uvijek nemirnom i moćnom okruženju.

Na putu snažnog slovenskog prodora, koji se u rojevima rasipao po prostorima današnjeg Balkana, država dukljanskih Slovena začela se od slovenskog talasa koji je duž rimske Dalmacije dospio na prostore rimske provincije Prevalitane sa centrom u Duklji.

Izrastajući iz Sklavinije, poznate pod vizantijskim nazivom arhontija (kneževina), Duklja je vremenom, mijenjajući naziv u Zeta, a zatim konačno pod imenom Crna Gora, postala prepoznatljivo političko, duhovno i kulturološko odredište ukupne crnogorske povijesti. U njenim toponimsko-hidronimsko-oronimskim nazivima kao da je pohranjena svetost kojom se nastojalo kritički procijeniti i sabrati dosadašnje naučno saznanje o našoj prošlosti do savremenosti.

Dodatni motiv našli smo u već dugo prisutnim političkim, a ne naučnim sadržajima i porukama knjiga, publikacija i medija, putem kojih se cjelokupna državno-pravna, vjerska i kulturološka prošlost crnogorskog srednjovjekovlja, pa i novovjekovlja, predstavlja tako da se podvodi pod idejne, političke i vjerske konstrukte srpske istoriografije, ophrvane zadatošću da svu crnogorsku prošlost fokusira u kontekstu „srpske zemlje“.

Prisutna i prepoznatljiva teza dijela hrvatske istoriografije o tzv. „crvenoj Hrvatskoj“, takođe je bila razlog da se na osnovu raspoloživih izvora i takvim nastojanjima pozabavimo, kao i pitanjima dinastičkih i teritorijalnih svojatanja od strane albanske istoriografije.

To što je crnogorsko srednjovjekovlje, u državnopravnom pogledu, zahvatalo prostore sjeverne i srednje Albanije i djelove današnjeg Kosova, Bosne i Hercegovine i Srbije, ne daje pravo bilo kakvog svojatanja i uključivanja u granice van današnje Crne Gore, ni u kojem pogledu osim kroz političke i kulturološke obrasce nastale zajedničkim i odvojenim življenjem.

To što se i dalje dinastička svojatanja preko srednjovjekovnih država koje su, dužim ili kraćim trajanjem, ostale upamćene po granicama oko kojih se s vremena na vrijeme razgorijevaju političke strasti i ratni snovi elita, opterećuje i savremenost i čini je u državno-pravnom smislu nesigurnom.

Sagledan kroz prizmu učinka i značaja vladara Vojislavljevića od kraja X do osme decenije XII vijeka, Balšića od šeste decenije XIV do početka treće decenije XV vijeka, Crnojevića tokom druge polovine XV vijeka i Petrovića od 1697. do 1918. godine, primjetan je teritorijalni, politički, vjerski i kulturološki kontinuitet, što čini, uz izvjesni hronološki diskontinuitet, osnovno obilježje dijela ukupne prošlosti Crne Gore.

Djelujući na malom prostoru, šireći državu uz obale i prema zaleđu, odupiranjem moćnijim državama - Vizantiji, Mletačkoj republici, Osmanskoj i romansko-germanskoj imperiji, Duklja - Zeta - Crna Gora istrajavale su, stasavale, uzdizale se, rušile i obnavljale, ostavljajući sigurne tragove sopstvenog postojanja.

Naime, iz teritorijalnog embriona, prepoznatljivog po slovenskom nazivu Krajina, prostoru između Skadarskog jezera i mora, začela se i stasavala Duklja „svetog kralja“ Vladimira, čija je politička i lična sudbina postala paradigma crnogorskog srednjovjekovlja. U namjeri da njegov portret vladara - svetitelja simbolizuje sudbinu onih koji se žrtvuju za narod i državu, koji svojim ponašanjem i opredjeljenjem za čovjekoljubivo poštovanje drugih i drugačijih, čini bogougodna djela, tragali smo i nalazili sličnosti i razlike u galeriji dukljanskih, balšićkih, crnojevićkih i petrovićkih vladara i elita u socijalističkoj Jugoslaviji i savremenoj Crnoj Gori.

Bavljenje ovom temom zahtijevalo je raslojavanje naučnih od idejnih, političkih i ideoloških maglina, posijanih u literaturi, svojatanjem i svrstavanjem Crne Gore u etničke, nacionalne i vjerske konstrukcije političkih elita, kojima često nijesu odoljeli ni naučni krugovi.

Između Rima i Konstantinopolja

U onovremenoj Evropi, podijeljenoj prema uticajima - zapadnom romano-germanskom, sa latinskom kulturom i katoličkom crkvom, romejskom sa idejom o vaseljenskom carstvu i crkvom i kulturom na grčkom jeziku, slovenskom svijetu, koji se dugo i snažno ulivao u oba pomenuta, pripadale su Duklja, Zeta i Crna Gora, uvijek na rubnim prostorima ovih velikih podjela.

U njima su se primale i razvijale političke, duhovne i kulturne tradicije na slovenskom jeziku, odupirući se i prilagođavajući pomenutim zapadnim i istočnim uticajima. Hrišćanski raskol (1054) stvorio je jaz između Rima i Konstantinopolja, naglašavajući duhovne i političke granice njihovih uticaja.

Na razmeđu ovih svjetova našla se i država Vojislavljevića, a u tim okolnostima biće i za vrijeme Balšića i Crnojevića, Petrovića i tokom minulog i ovoga vijeka.

Odnosom prema Slovenima, Germani, Romani i Romeji dali su političke i vjerske obrise Evropi od kojih je njeno lice ostalo trajno bez etničkog, nacionalnog, kulturnog i duhovnog mira. Grijeh posijan u prvim susretima viševjekovnog življenja ostavio je i na ovom dijelu Evrope duboke ožiljke koje proteklo vrijeme nije zacijelilo.

Naime, od kada se vizantijski komonvelt utopio u saracensko-otomanska osvajanja, koja su postala smrtna prijetnja i Balkanu i jugoistočnoj Evropi, germansko-romanska Evropa ponašala se pragmatično, ostavljajući slovenstvu da podnese teret otpora i opstanka.

(Nastavak u narednom broju Arta)

( Akademik Đorđe Borozan )