Vrijeme okupacije i ravnoteža straha

Crna Gora je insisirala na punoj kooperativnosti sa Evropom, SAD i NATO paktom; bila je za prihvatanje mirovnih prijedloga i planova međunarodne zajednice u pogledu rješavanja kosovske krize, ali je bila nemoćna u upornim pokušajima da utiče na srpske i federalne vlasti da se izbjegne oružani sukob SRJ sa NATO-paktom.

Crnogorska vlast bila je pobornik prihvatanja ponuđenog mirovnog sporazuma od strane međunarodne Kontakt grupe (SAD, Evropske unije i Rusije), tokom bezuspješnih razgovora i pregovora u Rambujeu kod Pariza (6-23. februar 1999) i Parizu (15-18. mart 1999.), vođenih u cilju rješavanja kosovske krize, uz učešće međunarodnog političkog i vojnog faktora.

Predloženi Mirovni sporazum iz Rambujea, Milošević i vlasti u Srbiji su odlučno odbili, a nakon posljednje posjete američkog pregovorača Ričarda Holbruka, izaslanika predsjednika SAD Bila Klintona, Beogradu 22. marta 1999. i propalog pokušaja da ubijedi Miloševića da prihvati uslove SAD i međunarodne Kontakt grupe i obustavi ofanzivu na Kosovu i prihvati odredbe mirovnog plana iz Ramubuja (što je Milošević odbio), uslijedila je dva dana kasnije (24. marta 1999) oružana NATO intervencija na SRJ.

Tokom trajanja bombardovanja SRJ od strane NATO-a (24 mart - 9. jun 1999), Crna Gora je najvećim dijelom, ali ne i sasvim, bila pošteđena ratnih razaranja i žrtava, a njena vlast je stalno ponavljala da Crna Gora nije u ratu sa NATO-paktom i ponašala se veoma konstruktivno i kooperativno u odnosima sa međunarodnom zajednicom i zapadnom vojnom alijansom.

Crna Gora je bila tada na udaru prijetnji nasiljem od strane Miloševićevih pristalica i opasnosti upotrebe sile Vojske Jugoslavije pod Miloševićevom kontrolom protiv legalnih i legitimnih organa njene vlasti. Federalne institucije SRJ, koje nije priznavala crnogorska vlast, bile su u antagonizmu s Crnom Gorom.

Od 1998, a naročito tokom 1999, usljed sukoba i rata na Kosovu, Crna Gora je primila i zaštitila više od 100 hiljada izbjeglica sa Kosova. Savezna vlada na čelu sa Momirom Bulatovićem je 23. marta 1999, proglasila naprije stanje neposredne ratne opasnosti, pa zatim i ratno stanje i uvela obavezu vojne mobilizacije u Crnoj Gori usljed konflikta SRJ sa NATO-paktom. Međutim, tome se vlast u Crnoj Gori, u cilju izbjegavanja sukoba sa NATO-alijansom, suprotstavila i umjesto vojne uvela je radnu obavezu za njene građane.

U vrijeme NATO intervencije na SRJ, dostižu vrhunac poremećeni odnosi i tenzije između Vojske Jugoslavije i crnogorske policije. Tenzije prijete izbijanjem otvorenog oružanog konflikta u Crnoj Gori između pristalica Vlade Crne Gore i pripadnika suverenističkih snaga, sa pobornicima Slobodana Miloševića i ratne politike protiv zapadne alijanse. Na sreću, najgore je izbjegnuto.

Usvajanje zajedničke Rezolucije o građanskom miru i toleranciji od strane Skupštine Crne Gore 26. marta 1999, koju su prihvatile sve parlamentarne političke stranke, imalo je izuzetnu važnost u pogledu očuvanja krhkog građanskog mira u Crnoj Gori. Zapravo, time je “Crna Gora izbjegla građanski rat, prešavši psihološku granicu koja je ukazivala na njeno sporo, ali sigurno političko sazrijevanje. Prvi put je uspjela da ‘pobijedi’ sopstveno političko nasljeđe raskola i međusobnih oružanih obračuna u XX vijeku”. (Prof. dr Šerbo Rastoder, “Državna uprava u Crnoj Gori”, časopis “Matica”, proljeće 2011, str. 257).

U vrijeme NATO intervencije na SRJ, inteziviraće se antagonizmi između federalnih i crnogorskih vlasti. Savezna vlada na čelu s Miloševićevim sljedbenikom Momirom Bulatovićem prijeti da će se “crnogorska policija pokoriti saveznoj vlasti ili je neće biti”; izdaje se naredba o potčinjavanju crnogorske policije Vojsci Jugoslavije, ali ta naredba se, nepristajanjem na to strane crnogorske Vlade, ne sprovodi u djelo, već vlast u Crnoj Gori, u vanrednim prilikama, nastavlja da funkcioniše autonomno u odnosu na organe SRJ. Ipak, u Crnoj Gori, tokom trajanja NATO-udara na SRJ, postoji dvovlašće: djeluju civilne vlasti pod kontrolom Vlade Crne Gore i vojne vlasti pod kontrolom federalne uprave iz Beograda.

U pokušajima potčinjavanja Crne Gore političko-vojnim strukturama u Beogradu, tokom rata SRJ s NATO-m, Vojska Jugoslavije “imala je ulogu političkog žandarma i korišćena je kao sredstvo pritiska na crnogorsko političko rukovodstvo. Raskid s politikom Miloševića poštedio je Crnu Goru razaranja i posljedica koje bi sigurno bile veće da se nije distancirala od učešća u ovom besmislenom, virtuelnom i unaprijed izgubljenom ratu. Ali to ne znači da je Crna Gora bila pošteđena i žrtava među civilnim stanovništvom. Prilikom NATO bombardovanja mosta u varošici Murino 30. aprila 1999. godine stradalo je 6 civila, među kojima i đeca od 9, 12 i 13 godina”. (Ibidem, str. 257-258).

Vojska Jugoslavije (VJ) je ustavno i zakonski bila definisana kao zajednička vojska Srbije i Crne Gore (SRJ) i ona je na prostoru Crne Gore imala stacionirane brojne kopnene snage, kao i ratnu mornaricu i protiv-vazdušnu odbranu.

Međutim, VJ je tokom 1998. i 1999. faktički postala faktički vojska Srbije, pod punom kontrolom režima Slobodana Miloševića. Sjedište II (Druge) Armije Vojske Jugoslavije bilo je u Podgorici. Njen komandant bio je general-potpukovnik Radosav Martinović, koji je na početku sukoba SRJ sa NATO-paktom 1999, iz političkih i ideoloških razloga, smijenjen sa te dužnosti, kao i mnogobrojni oficiri iz komande II Armije, koje je Slobodan Milošević i njegov Generalštab u Beogradu, nakon smjene načelnika GŠ VJ general-pukovnika Momčila Perišića, a pod egidom generala Dragoljuba Ojdanića, smatrao “nepodobnim” i “nepouzdanim” i protivnicima u njihovim namjerama “disciplinovanja”, tj. potčinjavanja Crne Gore. Tada je, iz istih razloga, smijenjen i general avijacije VJ Blagoje Grahovac.

VJ je, pogotovo tokom 1998. i 1999, bila instrumentalizirana i okrenuta protiv politike legalne i legitimne, reformske i prozapadne crnogorske vlasti i predstavljala je faktor kojim se permenentno prijetilo pučem, prevratom u Crnoj Gori, u funkciji interesa Miloševićevog režima i njegovih ovdašnjih ideološko-političkih ekspozitura i struktura.

Politička zloupotreba VJ, koja je prijetila upotrebom sile protiv Crne Gore i njene ustavne i zakonske, legitimne vlasti, dostigla je kulminaciju tokom trajanja NATO-intervencije na SRJ (24. mart-9. jun 1999). I prije toga postupanje VJ u odnosu na Crnu Goru bilo je u koliziji sa ustavom SRJ i zakonskim regulama, dominantno subsumirano političkom voluntarizmu autokratskog režima Slobodana Miloševića, da bi to, tokom trajanja unaprijed izgubljenog i besmislenog rata SRJ sa NATO-alijansom, protiv koga je bila oficijelna Crna Gora, bilo naročito demonstrirano uzurpatorskim načinom i sredstvima, što je ne samo uznemiravalo crnogorske građane, već je opasno prijetio izbijanjem građanskog rata u Crnoj Gori i svrgavanjem civilne crnogorske vlasti.

Slobodan Milošević je potpuno eliminisao, ekskomunicirao predsjednika Crne Gore Mila Đukanovića iz Vrhovnog savjeta odbrane (VSO), čiji je bio on bio punopravni član. Urađeno je to suprotono članu 135 Ustava SRJ. Tako je i taj savezni organ, koji je kao kolektivno tijelo komandovao VJ, Milošević potpuno podredio sebi. VSO se, nakon oktobra 1998, još jednom sastao 25. decembra iste godine, dok se nije sastajao tokom rata SRJ sa NATO-paktom (mart-jun 1999), Milošević je samovoljno, kao predsjedavajući VSO, preuzeo ulogu vrhovnog komandanta Vojske Jugoslavije, ignorišući ustavnu poziciju i prava Crne Gore, druge federalne jedinice i njenog predsjednika kao punopravnog člana u odlučivanju VSO.

Tako i tada je Crna Gora bila lišena prava i mogućnosti da, ravnopravno sa Srbijom, učestvuje u donošenju vitalnih i fundamentalnih odluka, od kojih je zavisilo pitanje rata i mira. Nije joj, voljom beogradskih vlasti, onemogućeno da odlučuje u VSO i saveznim organima SRJ o tome da li želi ili ne da učestvuje u ratu SRJ sa NATO-paktom. Ona nije bila u mogućnosti da utiče ni na sam tok rata, jer od decembra 1998.

Predsjednik Crne Gore Milo Đukanović nije ni pozivan, ni konsultovan, da ravnopravno s predstavnicima Srbije i SRJ, sudjeluje u radu VSO i odlučuje o upotrebi VJ, što je predstavljalo novo flagrantno kršenje Ustava SRJ, koji je predviđao ravnopravnost Crne Gore u državnoj zajednici sa Srbijom i eksplicitno propisao da Vojskom Jugoslavije komanduje Predsjednik SRJ, ali samo u skladu sa konsesualnim odlukama VSO-a. Nije postojao uticaj vlasti Crne Gore na odluke vojnog vrha i na upotrebu VJ u oružanim sukobima na Kosovu i u ratu SRJ sa NATO-paktom 1999.

Teritorija Crne Gore našla se, ipak, na udaru bombi i krstarećih projektila avijacije NATO-a u savezničkoj akciji 19 država pod kodnim imenima “Milosrdni anđeo” i “Saveznička sila” (“Allied Force”). Prve večeri bombardovanja, 24. marta 1999. oko 20 h vazdušne snage Sjeveroatlanskog saveza pogodile su bombama i onesposobile radarski centar VJ na Crnom rtu kod Bara.

Avijacija NATO-saveza iste večeri bombardovala je vojni aerodrom Golubovci kod Podgorice, te radarsko-komunikacioni centar ratne mornarice VJ u Boki Kotorskoj (Obosnik). Na meti udara bombi NATO-a našla se i kasarna VJ u Danilovgradu, kojom prilikom je poginuo vojnik Saša Stojić iz Beograda. Prilikom tog vazdušnog napada na označene mete i objekte u Crnoj Gori ranjena su dva vojnika, od kojih jedan na vojnom aerodromu “Golubovci”.

Vlast u Crnoj Gori odbila je da ratuje sa NATO-paktom, te nije prihvatila odluku federalnih vlasti u Beogradu o proglašenju stanja neposredne ratne opasnosti i zatim ratnog stanja, već je umjesto vojne obaveze i mobilizacije crnogorskih građana u redove Vojske Jugoslavije, da bi to pokušala zaustaviti, uvela radnu obavezu. Tokom NATO-intervencije na SRJ, crnogorska policija i VJ maltene “gledale su se preko nišana”, ali do oružanog sukoba između njih, uprkos brojnim incidentima, provokacijama, izazovima i iskušenjima, na sreću, nije došlo. Tokom aprila 1999. VJ je na teritoriji Crne Gore raspolagala sa više od 25.000 vojnika i rezervista.

Odbijajući da ratuje sa NATO-savezom, Crna Gora je pokazala i potvrdila da ne želi da slijedi ratni put Beograda i izolacionističku i konfrontirajuću politiku sa čitavim svijetom sprovođenu od strane autokratskog režima Slobodana Miloševića. Tokom čitavog perioda vazdušnih udara na SRJ (koji je trajao 78 dana) situacija u Crnoj Gori bila je dramatična, na ivici građanskih sukoba i konflikata između civilne vlasti u Podgorici i vojne vlasti pod egidom Beograda.

Crnogorska policija i Vojska Jugoslavije bile su međusobno na ivici izbijanja oružanih sukoba, a vlast u Crnoj Gori u oštroj suprotstavljenosti sa režimom Slobodana Miloševića i njegovim brojnim ratobornim sljedbenicima i strukturama u samoj Crnoj Gori. Tokom udara vazdušnih snaga NATO-a na SRJ, u Crnoj Gori je, uprkos snažnim rizicima i unutrašnjim političkim i ideološkim diobama, pritiscima, provokacijama, napetostima i incidentima, sačuvan, krajnjim naporima, ugroženi građanski mir.

Generalšab VJ je 18. aprila 1999. zahtijevao od vlasti Crne Gore da se, saglasno uredbi o proglašenju ratnog stanja, crnogorska policija stavi pod komandu VJ. Crnogorska vlast odbila je taj zahtjev. To je, naprije, saopštio predsjednik Crne Gore Milo Đukanović, a onda isto potvrdila i koaliciona Crnogorska vlada (sastavljena od DPS-a, NS CG i SDP CG) na čelu sa Filipom Vujanovićem. MUP CG je tada jasno saopštio da odbija da se stavi pod kontrolu i upravu VJ.

Dva dana kasnije (20 aprila 1999.) u Sutorini, u blizini Debelog brijega, graničnog prijelaza između Crne Gore i Hrvatske, jedinice Vojske Jugoslavije ušle su u demilitarizovanu zonu UN-a i postavile su barikade, te su blokirale kopneni izlaz iz Crne Gore i vršile rigoroznu kontrolu kretanja putnika i transporta robe u oba smjera. Jedinu kopnenu liniju koja povezuje Crnu Goru sa Zapadom preuzela je od civilnih vlasti Crne Gore VJ. Vojska Jugoslavije sprovodila je prisilnu mobilizaciju u Crnoj Gori.

Protiv Crne Gore vodio se specijalni, propagandni i drugi rat, kako iz Srbije, tako i posredstvom sprskih službi i štampanih i elektronskih medija u Crnoj Gori pod kontrolom Miloševićevog režima. Tokom NATO bombardovanja RTCG stalno su štitile jedinice crnogorske policije od realne opasnosti da ne bude zauzeta od VJ i Miloševićevih političkih i ideoloških sljedbenika u Crnoj Gori. Beogradska vlast je posredstvom VJ u uslovima ratnog stanja, koga je proglasila, pokušala da nametne cenzuru u crnogorskim medijima, da ih stavi pod kontrolu, ali u tome nije uspjela. Cenzuru je vojska htjela uvesti u nezavisnim medijima “Vijesti”, “Monitor”, “Antena M” i “Free Montenegro”, ali taj njen pokušaj ostao je bez rezultata.

Brojni crnogorski građani i javne ličnosti odbili su vojni poziv i nijesu htjeli da se mobilišu u redove VJ, zbog čega su bili proganjani, prinudno mobilisani, te hapšeni, optuživani od strane vojnih tužilaca, suđeni i osuđivani od strane vojnih sudova ili su bili prinuđeni da se sklone, kriju u zemlji ili emigriraju, da bi izbjegli akcije hapšenja od strane vojne policije. Među njima bilo je i novinara koji su se našli na udaru vojske, te su se pojedini uspjeli prebaciti u inostranstvo da bi izbjegli mobilizaciju i gonjenje od strane vojne policije i vojnih sudova (slučaj Nebojše Redžića).

I pojedini ministri u crnogorskoj Vladi odbili su vojni poziv i nijesu htjeli da se mobilišu (slučaj Dragana Šoća, ministar pravde, iz redova Narodne stranke itd). Na udaru VJ našao se iz političkih motiva i potpredsjednik Vlade Crne Gore prof. dr Novak Kilibarda, kojega je VJ namjeravala uhapsiti, te ga je krivično gonila i odredila mu pritvaranje, pod političko-propagandnom optužbom da je navodno počinio kazneno djelo “neprijateljske djelatnosti” i “podrivanja vojne i odbrambene moći” SRJ. Međutim, dr Kilibarda ostao je van domašaja represije VJ.

Naime, jedinica crnogorske policije je, saglasno zakonskom osnovu o štićenim ličnostima, kontinuirano i dugo obezbjeđivala, uspješno štitila i zaštitila Novaka Kilibardu od progona VJ, odnosno, pokušaja njegovog hapšenja.

Zbog utemeljene, činjenički i dokazima zasnovane kritike uzurpatorskog djelovanja VJ u Crnoj Gori, hrabrih i prkosnih zlu, autorskih tekstova u “Monitoru”, u kojima je VJ označio kao “okupatorsku” u Crnoj Gori, te u kojima je osuđivao masovne ratne zločine Miloševićeve armade na Kosovu, i pisao o njenom anticrnogorskom djelovanju i provociranju NATO-a pucanjem iz akvatorijuma “Luke Bar”, kako bi NATO bio izazvan da bombarduje Bar, kao i zbog odbijanja prihvatanja cenzure u “Monitoru” i radiju “Antena M”, prof. dr Miodrag Perović našao se na udaru vojnog režima i njegovog pravosuđa. VJ naložila je njegovo privođenje, ali je civilna vlast u Crnoj Gori odbila da uhapsi dr Perovića. Vojno pravosuđe je protiv njega pokrenulo krivični sudski postupak, ali prof. dr Miodrag Perović je, pošto mu je život bio ugrožen, bio prinuđen da privremeno emigrira.

Po preporuci i uz pomoć crnogorskih vlasti, Perović je otišao najprije u Hrvatsku i potom u Italiju. Iz Italije se vratio znatno prije nego je Miloševićeva vojska kapitulirala (9. juna 1999, Kumanovski sporazum). Tokom trajanja rata SRJ sa NATO-m dr Miodragu Peroviću je ukinut pritvor od strane vojske, te je on prihvatio suđenje i suđeno mu je najprije pred vojnim sudom, a potom je njegov predmet izmješten u civilno sudstvo i Perović je na kraju pravomoćno oslobođen neosnovanih optužbi za “neprijateljsku djelatnost” i “podrivanje vojne i odbrambene moći SRJ”.

Tokom sukoba SRJ sa NATO-m Crna Gora nije kontrolisala svoje granice (kopnene, na moru i u vazduhu). Značajan dio njene teritorije nije bio pod stvarnom kontrolom crnogorskih civilnih vlasti, već je bio pod prinudom ostvarenom upravom VJ. Vladala je ravnoteža snaga i ravnoteža straha i ona je suštinski spasila Crnu Goru od krvavog unutrašnjeg konflikta. Značajan broj suverenističkih, demokratskih i pacifističkih političkih strukura, stranaka, intelektualne elite i istaknutih pojedinaca, javnih djelatnika u Crnoj Gori tada je Vojsku Jugoslavije u Crnoj Gori doživljavao kao okupatorsku, dok su promiloševićeve političke snage i predstavnici i pripadnici prosrpskih partija i zastupnici unitarističke velikosrpske ideologije, VJ doživljavali kao “otadžbinsku” i “patriotsku” i čuvara “državnog i nacionalnog jedinstva” Srbije i Crne Gore, odnosno, SRJ, koja se, kako su oni smatrali, “herojski bori” protiv “mrskog spoljnjeg neprijatelja”.

Među istaknutim predstavnicima i ideolozima crnogorskog državnog, nacionalnog i građanskog suverenizma i emancipacije, književnik Jevrem Brković, koji se vratio iz političkog egzila u Crnu Goru, VJ je javno i utemeljeno karakterisao kao okupatorsku vojsku u Crnoj Gori. O tome je Jevrem Brković kazivao tada: “Vojska je već prešla svaku moguću granicu normalnog ponašanja. To je tipično okupatorska vojska. Ponaša se kao da je u okupiranoj državi”. Jevrem Brković tvrdi da Slobodan Milošević i njemu podređeni Momir Bulatović, predsjednik vlade SRJ i lider SNP-a “traže da se izazove građanski rat, da se izazovu neredi, da bi vojska mogla da interveniše. To smo ipak nekako prebrodili, provlačeći se između kapi”.

Jevrem Brković je, između ostalog, tada konstatovao da je Crna Gora izbjegla rat sa NATO-paktom, akcentujući: “Ovo nije naš rat”, te dodajući da crnogorski rat nije bio ni onaj iz 1991, vođen protiv Hrvatske, kada su, kako on istinito veli, “Crnogorci, na poziv Momira Bulatovića, kojega je instruirao Milošević i Kadijević, otišli na Dubrovnik i Konavle. To je najveća sramota u istoriji Crne Gore”. (Jevrem Brković, “Srbi uopće ne razumiju Bećkovića”, intervju, “Dani”, Sarajevo, br.105, od 4. juna/lipnja 1999).

( Novak Adžić )