Servilnost nije osobenost samo CANU: Vjekovi službe dvoru i moćnicima

Kardinal Rišelje, najveći tehnolog vlasti kojeg istorija poznaje, 1635. godine odlučio je da četrdeset najvećih francuskih umova tog doba okupi u jednu formalnu instituciju – Francusku akademiju nauka i umjetnosti.

Francuzi su ih popularno zvali “četrdeset besmrtnih“, jer bi to zvanje nosili do smrti, kada bi ih zamijenio neki drugi intelektualac takvog kalibra.

Članstvo je podrazumijevalo veliko poštovanje zajednice, ali i dožvotnu apanažu za rad. Genijalna ideja Rišeljea, šefa francuske države za vrijeme apsolutističkog monarha Luja XIII, ogledala se u tome što je obezbijedio da najveći umovi tog doba svoje znanje neće upotrijebiti protiv kralja (države), a sa druge strane bi sve njihove ideje i projekti pripadali državi.

O genijalnosti Rišeljea govori rečenica ruskog cara Petra Velikog (1672-1725), koju je izgovorio na njegovom grobu:

“Kardinale, dao bih ti pola ruskog carstva, samo da mi organizuješ vlast u drugoj polovini“. Crnogorski profesori smatraju da su se akademije nauka i umjetnosti na ovi prostorima samo modernizovale, drugačije su organizovane, ali da nijesu mnogo odmakle od “dvorskog servisa“ – funkcije koju im je namijenio Rišelje.

“Manje-više, akademija je uvijek bila servis dvora i u tom smislu nema velikih promjena ni nabolje ni nagore, s tim što je Crna Gora mala pa su stvari očiglednije i brutalnije“, kazao je jedan od njih.

U crnogorskoj naučnoj i akademskoj zajednici niko nije želio da govori o suštini akademije nauka. Zbog malog tržišta, gotovo svi koji se bave istraživanjima u oblasti nauke, upućeni su na akademiju kao instituciju koja izdvaja novac u te svrhe.

Članstvo u akademiji je, sa druge strane, i značajan statusni simbol.

“U Crnoj Gori patimo za tim da nam na ulaznim vratima, govorima i nadgrobnim spomenicima ispred imena stoji ’akademik’, ali niko ne podrazumijeva da ta titula podrazumijeva i odgovornost prema društvu“, rekao je jedan profesor.

Istorija (ne)zamjeranja

Kroz istoriju su, međutim, poznati mnogi slučajevi intelektualaca koji nijesu primljeni u nacionalnu akademiju, jer su se zamjerili državnim strukturama.

Najpoznatiji primjer u svijetu je slučaj francuskog pisca Emila Zole, koji je dobio poziv za članstvo u nacionalnoj Akademiji nauka i umjetnosti krajem 19. vijeka. Poziv je povučen nakon što je u novinama objavio otvoreno pismo predsjedniku “Optužujem“, gdje je optužio vojsku da je falsifikovala dokaze kako bi optužila nevinog oficira Alfreda Drajfusa, francuskog Jevrejina. Time je započela svjetski poznata “Drajfus afera“, koja je u to vrijeme dobila međunarodni nivo, a završila se smjenom pojedinih oficira i reformom francuske vojske.

Nakon Durgog svjetskog rata, vrhovni komandant Jugoslovenske narodne armije i doživotni predsjednik Jugoslavije Josip Broz Tito biran je u člana gotovo svih društveno-političkih organizacija. Iako po struci nije bio naučnik, već zanatlija, imao je ambiciju da bude izabran za počasnog člana svih republičkih akademija. Iako je njegov izbor bio puka forma, akademije su bile jedine institucije u kojima se nije birao aklamativno, odnosno opštim pitanjem tipa - “drugovi, jesmo li za to“, nakon kojeg bi svi uglas odgovorili da jesu. U akademiji se moralo znati ko je za i ko je protiv. Jedino je član Srpske akademije nauka i umjetnosti Ivan Đaja, biolog i fiziolog, bio protiv predloga da Tito bude član te institucije. Sorbonskom đaku zbog toga život u komunističkoj jugoslaviji nije bio lak. Đaja je svjetski poznat fiziolog i osnivač prve fiziološke škole na Balkanu.

Tito je izabran u člana svih akademija, dok je, recimo, jedan od najvećih srpskih pisaca Miloš Crnjanski dobio poziv da bude vanredni član Srpske akademije nauka i umjetnosti. Crnjanski je odbio tu “čast“.

Suština akademije nauka

Ranija istraživanja „Vijesti“ u vezi sa aktivnostima Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU) potvrđuju tu tezu.

“Vijesti“ su pisale kako akademici nakon biranja u zvanje prestaju da se bave naukom dok primaju po hiljadu eura mjesečno u prosjeku, budžet za CANU se samo povećava, a njihov rad u renomiranim naučnim časopisima je minimalan.

Slovenački profesor Aleš Iglič više puta je ukazivao na neodrživost modela finansiranja i rada Slovenačke akademije znanosti i umjetnosti (SAZU), koji je ostao isti od Kraljevine Jugoslavije.

“Po uzoru na američke i druge akademije, CANU i SAZU bi morale biti registrovana kao nevladina udruženja, kao sva druga strukovna i naučna udruženja, na primjer ’Društvo matematičara i fizičara Crne Gore’, koja bi se za svoje finansiranje brinula sami s pridobijanjem projekata (grantova) i donacija“, kazao je Iglič “Vijestima“.

On, međutim, smatra da su akademije nauka na zapadu daleko odmakle od “dvorskog servisa“ i da je riječ o ozbiljnim organizacijama koje doprinose društvu.

“U Francuskoj akademiji imaju niske mjesečne nagrade (po nekim podacima riječ je oko 300 eura mjesečno) za svoje članove. One više ne igraju nekakvu modernu ulogu dvorskog servisa, pa tako i druge akademije na zapadnom svijetu igraju aktivnu društvenu ulogu“. Naveo je primjer akademija u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), kao što su Nacionalna akademija nauka, Nacionalna akademija za inženjerstvo i Institut medicine, koje su nevladine neprofitne organizacije i finansiraju se pomoću projekata i donacija. Kritike na račun zapadnih akademija, koje su uređene kao NVO, kažu da se one, umjesto državnim, služe korporativnim interesima, koji su često suprotni interesima društva u cjelini.

Američki teoretičar Noam Čomski smatra da akademije nauka moraju biti potpuno nezavisne od vlade i drugih sistema moći kako bi ostvarile svoju funkciju.

“Akademije mogu sponzorisati i prevazići edukacione probleme, inovaciona istraživanja, steći uvid u fundamentalne probleme koji će pomoći boljem razumijevanju svijeta“, kazao je Čomski “Vijestima“.

Ocijenio je da u principu akademije mogu biti nezavisne institucije, ali da postoje očigledne opasnosti koje zahtijevaju konstantnu opreznost.

Nekritičke institucije kulture su mrtve institucije

Srbijanski profesor i teoretičar kulture Ratko Božović smatra da akademija nauka mora imati “jednu vitalnost drugačije vrste i jednu modernost“.

“Pitanje vitalnosti, inicijative i ako hoćete otvorenosti prema društvu i kritičkog odnosa prema društvu u odbrani najviših vrijednosti i zajednice i civilizacije“, pojasnio je Božović. Tvrdi da nije upoznat na koji način te institucije, sa potencijalom koji im je dat, utiču na to da se dobije “adekvatnija slika o društvu“.

“Ako ne čine to, onda ne znam koji je smisao tih institucija. Institucije kulture koje nemaju kritički stav prema društvenoj zajednici su mrtve institucije“.

Božović kaže da problem sa našim intelektualcima ne treba tražiti u (ne)znanju, već u moralu.

“Ako imaju znanja, a neće da ih koriste za dobrobit zajednice, onda se problem stvara sa stanovišta morala“

Putin suštinski ukinuo akademiju nauka i umjetnosti

Predsjednik Rusije Vladimir Putin je 2013. godine najdalje otišao u namjeri da reorganizuje nacionalnu akademiju nauka i umjetnosti (RAS) tako što bi je suštinski ukinuo. Donesen je nacrt zakona kojim bi se ukinula akademija kao nezavisna institucija i oformila državna institucija - Federalna agencija za naučne organizacije (FASO). Time bi se akademiji ukinula imovina, a novcem bi upravljala država. Izgovor za reformu bio je da se “naučnici najviše posvete nauci, a ne birokratskim poslovima“.

Naučna zajednica Rusije nije sa odobravanjem gledala na taj predlog, zbog čega je FASO postala formalno nezavisna agencija, ali ipak za rad i trošenje budžeta odgovara Ministarstvu obrazovanja i nauke.

CANU ćuti više od mjesec

Iz CANU, na čijem čelu je profesor Univerziteta Donja Gorica (UDG) Dragan K. Vukčević, više od mjesec dana ne odgovaraju na pitanja “Vijesti”, kako bi javnosti preciznije objasnili svoj doprinos crnogorskom društvu i nauci.

Oni nijesu odgovorili da li se članovi CANU aktivno uključuju u društveni i politički život države i svojim vještinama i iskustvom doprinose dijalogu, rješavanju bitnih pitanja u Crnoj Gori i da li bi akademici trebalo da iznose vlastite stavove, ako već CANU nema zvanični, o važnim pitanjima.

Nijesu odgovorili ni na osnovu kojih kriterijuma CANU mjeri naučni proizvod i uticaj na međunarodnu i domaću naučnu javnost, u odnosu na novac koji se iz budžeta izdvaja za potrebe finansiranja akademije.

Takođe je ostalo nejasno na koji način i da li CANU i njeni članovi koriste prakse drugih zemalja da se bolje pozicioniraju na međunarodnoj naučnoj mapi.

Nijesu željeli da komentarišu mali broj naučnih radova akademika koji su objavljeni na Web of science (WoS), o čemu su ranije pisale “Vijesti”. Niti su odgovorili da li posjeduju podatke koliko akademika ima objavljene radove u časopisima na SCOPUS listi.

Ostalo je nejasno i zašto svi akademici nemaju profil na “google scholar metrics” koji autorima omogućava da brzo procijene vidljivost i uticaj članaka u naučnim publikacijama. Nijesu željeli da odgovore ni koja su mjerila uspjeha ostvarenog rada akademika i kako se evidentira napredak iz godine u godinu.

Nepoznato je do koje mjere je CANU bliže svjetskim naučnim akademskim standardima, ukoliko se uzme u obzir na to da je za potrebe CANU iz državnog budžeta u ovoj godini izdvojeno oko 1,9 miliona eura.

Zašto publikacije, istraživanja, naučni radovi crnogorskih akademika nisu dostupni u elektronskoj formi na internet stranicama CANU, takođe je ostalo nejasno.

( Ivan Čađenović )