Filozofija palanke na crnogorski način

Ljudi od intelektualnog formata prepoznaju se, između ostalog, i po tome što nepogrešivo uočavaju ključne probleme i neuralgične tačke društva u okviru kojeg egzistiraju i mentaliteta etnosa kome pripadaju. A ako je duhovna sfera u okviru koje tematizuju te značenjske komplekse književnost - i ako je tematizacija tih značenjskih kompleksâ formalno, tj. u izražajnom smislu, ostvarena na osoben, literarno upečatljiv, štoviše sjajan način - onda je nesumnjivo riječ o književnicima čije će djelo uveliko nadići vrijeme u kome je stvoreno. To su književnici koji u okviru književnosti - i to ne samo književnosti određenog naroda i jezika - imaju posebno mjesto i poseban značaj.

Jedan od takvih književnikâ (bio) je i Miodrag Vuković. Veliki pisac koji u (crnogorskim) književnokritičkim i akademskim krugovima nikad ni izbliza nije dobio pažnju kakvu je odavno trebalo i kakvu bi trebalo da dobije. Možda zbog svoje nenametljivosti i svog nevelikog literarnog opusa: napisao je svega nekoliko zbirki kratkih pričâ i jednu zbirku pjesamâ, što, po logici stvari, može stvoriti (u njegovom slučaju potpuno pogrešan) utisak da se radi o nebitnom stvaralaštvu. Prije će, međutim, biti da se razlozi zanemarivanja Vukovićevog djela kriju u stilističko-sadržajnim značajkama njegovog stvaralaštva, tj. u nekim poetičkim odrednicama imanentnim njegovoj prozi. Njegova naracija - koja se realizuje kroz osebujne, duge rečenice, sa umetnutim klauzama i skupinama leksemâ, neočekivanim i izuzetno stilogenim kombinacijama riječi i rečeničnih članovâ - sve je samo ne laka za čitanje, recepciju i razumijevanje. (Premda bi za univerzitetske profesore književnosti i prave književne sladokusce navedena činjenica upravo i trebalo da bude jedan od podstrekâ da se late izučavanja Vukovićevog opusa, a ne da to izbjegavaju. No, kod nas su kriterijumi u svim sferama društva izvrnuti naglavce pa što ne bi bili i u odabiru književnih djelâ koja će se kritički obrađivati i o kojima će se pisati. Svakako se lakše baviti nečim o čemu je po hiljadu puta pisano i/ili nekim nebitnim piscima, ali čija djela su „pitka“ za čitanje). Sa druge strane, i tematika kojom se Vuković bavi u svojim najboljim pričama izuzetno je provokativna i neprijatna; ova konstatacija vrijedi pogotovo u odnosu spram (prosječnog) crnogorskog čitaoca - mentalno okovanog određenim nacionalnim stereotipima - stereotipima koje Miodrag Vuković literarno nepretenciozno, ali zato ništa manje efikasno i brutalno dekonstruiše. Vuković je, naime, pisac koji - u literarnom pogledu maestralno oblikovanom parodijom - razara, u ovdašnjem mentalitetu uvriježenu, epsko-patetičnu i čojsko-junačku samopercepciju crnogorskog društva i etnosa, te (samo)percepciju Crnogoracâ kao nekakvih nadljudi: mit tako dugo stvaran ne samo u crnogorskoj nego i u (južno)slovenskoj mitoprodukciji.

Upravo ta simbioza formalne i sadržajne „obremenjenosti“ Vukovićeve proze svakako je dobrim dijelom i doprinijela da njegov opus ostane po strani od šireg interesovanja književnih kritičarâ i univerzitetskih profesorâ literature, pogotovo crnogorskih. Dubinu palanačkih ponora i egzistencijalnu prazninu na crnogorski način, te antropološki profil savremenog Crnogorca - ako ne najznačajnije, onda svakako najdoživljenije teme Vukovićeve proze - prikazaću u ovom članku kroz analizu dvije (po mom mišljenju literarno najuspjelije) kratke priče iz njegove nesumnjivo najbolje zbirke „24“; riječ je o pričama Smrt u Plužinama i Džiknić, Moskva. Evo kako počinje Smrt u Plužinama:

“Cimeša, kako će se taj čovek, o čijem izgledu nemamo nikakvih podataka, upisati u knjigu gostiju hotela „Tamaris“ u Plužinama - ne treba se čuditi tome što hotel u Plužinama nosi ovakvo ime, ničemu se ne treba čuditi u Plužinama, jer ovaj grad, ovaj skup višespratnica je samo sanja, crtež na snegu, sećanje na budućnost, nestajanje i smrt, jednako kao što mlečnozelena boja vode Pivskog jezera svojom jedinstvenošću obnavlja sećanje na Pivsko oko koje je u svojoj zeni prelamalo neponovljiv spektar, delić koga je bila baš ova mlečnozelena boja Jezera, danjom svetlošću ublažena boja lica mrtvaca što počivaju njegovim dnom - Cimeša će, dakle, pošto je obavio dužne formalnosti na recepciji hotela „Tamaris“ (nemamo podataka ni o tome da li je, u međuvremenu, svratio da vidi svoju sobu, čiji ključ drži, i nehajno se igra njime), ući u hotelsku kafanu“. Nesvakidašnjom i maestralnom ironijom, kombinovanom sa izvjesnom dozom opskurnosti, Vuković nas uvodi - kroz dolazak nekog putnika u Plužine i u neki plužinski hotel - u svijet jedne crnogorske selendre. A onda nastavlja pripovijedanje u istom, njemu imanentnom, maniru flegmatično-melanholične ironije:

“Niko od gostiju u punoj kafani - samo jedan sto čeka na Cimešu - ne obraća nimalo pažnje na Cimešin ulazak u kafanu, i to zato što oni za svojim stolovima sede oduvek i za njima će ostati zauvek, zadubljeni u svoje pesme toliko glasne da se uopšte ne čuju (…)“.

Arhetipski palanački prizor: grupa lokalnih besposličarâ i zgubidanâ u kafani mjesnog hotela koji pjevaju i pričaju prazne priče. Invencijom svojstvenom samo najboljim piscima Vuković pronalazi pravi motiv da nas uvede u suštinu života u jednoj palanačkoj sredini: suštinu čiji je sinonim potpuni životni besmisao. U nastavku priče ne dešava se ništa. Ili još preciznije: upravo se dešava Ništa. Cimeša, koji je u međuvremenu dospio u fokus ekstremne pažnje i znatiželje palanačkih zgubidanâ - kao biće koje je iz velikog i njima stranog i nepoznatog svijeta ušlo u njihov, sa svakog aspekta limitirani, kosmos - sjeda za sto u dnu sale. I tu se pripovijetka završava. Jer nema o čemu dalje da se pripovijeda; egzistencija u palanci je smrt za života. Vuković zapravo - kroz odsustvo naracije o bilo kakvom dešavanju i kroz prototipne palanačke likove, čiji se ponašanje i djelatnost sastoje od vječnog ponavljanja istih stupidnih obrazacâ i modelâ - konstruiše ovu pripovijetku kao briljantnu metaforu (crnogorske) palanačke praznine. A Praznina - ali ovaj put ne palanačka, nego antropološka - tema je i Vukovićeve priče Džiknić, Moskva. I u ovoj priči fabula je svedena na minimum; njen kostur čine banalni pokreti i banalne radnje grupe Crnogoracâ u kafani beogradskog hotela „Moskva“, posmatranih kroz pogled lika koji se preziva Kovijanić. Bît smisla ove priče nije u onome što je u njoj rečeno, nego u opoziciji onoga što je predstavljeno u ove priči - grupe Crnogoracâ u bašti beogradske „Moskve“, čiji se život iscrpljuje u krajnjim banalnostima i koji su metonimija savremenog Crnogorca - sa svijetom (većine) njihovih predakâ, koji su ispunjenje života tražili u nekim ipak mnogo plemenitijim i višim ciljevima od ispijanja kafâ i traženja slobodnog mjesta po baštama hotelâ. Vuković u ovoj priči odlazi, međutim, i korak dalje te u jednom trenutku diskretno prebacuje težište na etičku ravan i na tamne sjenke naše nedavne istorije.

“Pod pešću, stegnutoj do pucanja, snop novina, a zakrivljenje debelih stakala naočara (Kovijanićevih, dodatak je moj) izdužiće i usmeriti ka blagom apsurdu svađu Pešuta i Pešikana - obojica su rođeni u veoma solidnim grombi kaputima, ne skidaju ih ni zimi ni leti, u njima su i na plaži i na klizalištu, čuva ih topli štof od vetra, sunca, mraza i sveta - svađu oko toga ko je od njih dvojice bio više protiv odluke o ubistvu Svetozara Madžgalja, izvedenom u noći između 14. i 15. februara 1942. godine, svađu koja je, verovatno, počela čak i pre 6. aprila 1941. godine, čak i pre, makar koliko to nemoguće izgledalo, proizvodnje grombi štofa od kojeg su skrojeni njihovi solidni kaputi, štofa čiji je rok trajanja, inače, bez ikakvih ograničenja, pre i posle“.

Suptilna parodijska nit i dalje je tu, ali i jasan signal da ono što nazivamo NOB-om i antifašističkom borbom ni najmanje nisu bili onako moralno čisti i sušti heroizam, kako se to pokušava predstaviti u najvećem dijelu savremene historiografije.

Svetislav Basara - neposredno po smrti Miodraga Vukovića - u beogradskom Danasu ustvrdio je da je da je riječ o jednom od najboljih pisacâ našeg jezika (kojim god imenom taj jezik nazivali). Bez daljnjeg Basara je bio u pravu. A ja bih dodao: Miodrag Vuković bio je i jedan od najboljih umjetničkih deskriptorâ (savremenog) crnogorskog mentaliteta. Ovdje se, gotovo sama od sebe, nameće paralela između Vukovića i jednog drugog crnogorskog umjetničkog genija - Živka Nikolića. Obojica - Miodrag Vuković u književnosti, a Nikolić u okviru filmske umjetnosti - svoj opus najvećim dijelom izgradili su na hrabroj i, u umjetničkom smislu, genijalnoj dekonstrukciji nekih aksiomatičnih crnogorskih mitologemâ. A dekonstrukcije takve vrste društvo ogrezlo u krupnim lažima ne prašta. Pa ipak i nesumnjivo: pred Bićem uvijek je bolje biti pisac Miodrag Vuković - ne znam kako i koliko zaboravljen - nego neko drugi, ne znam kako i koliko slavljen i uvažavan. Zato što je na strani Miodraga Vukovića istina. I umjetnička ljepota. A piscu koji na svojoj strani ima istinu i umjetničku ljepotu i genijalnost društveno priznanje - u krajnjoj liniji - nije ni potrebno.

( Miomir Abović )