Pećka patrijaršija bila je ekspozitura Carigrada

Na onovremenim prostorima Duklje, Zete i Crne Gore bili su prisutni svi pomenuti uticaji, tako da se slovensko stanovništvo od doseljavanja nalazilo u uslovima svih ovih, a posebno političkih i vjerskih presezanja. Nasuprot rimskom cezaropapizmu koji je forsirao upotrebu latinskog jezika preko uticajnog romanskog svještenstva, stajao je konstantinopoljski vizantizam forsirajući grčki jezik u svjetovne i bogoslužbene svrhe, a nešto više razumijevanja od vremena pokrštavanja Slovena i korišćenja narodnog jezika u bogosluženju.

Za Duklju, Zetu i Crnu Goru, svi ovi uticaji bili su dio političke, vjerske i kulturološke tradicije. Dukljanska država svoj državnopravni položaj zasnovala je nakon velike vojne pobjede na Tuđemilima 1042. godine. Od vremena podjele hrišćanske crkve (1054), Duklja - Zeta - Crna Gora bile su u znaku vjerskih, političkih i kulturnih presezanja, zasnovanih na procesima romanizacije, helenizacije i islamizacije.

Na prostorima Duklje, Zete i Crne Gore, sa arheološkim tragovima od Crvene stijene, preko ilirske, helensko-rimske, romejske i slovenske političke, vjerske i kulturne, etnološke i državne tradicije, saglediva je, materijalnim i pisanim tragovima, crnogorska antička i srednjovjekovna prošlost. U prepletu civilazacijskih promjena, dijela prošlosti Crne Gore, suočavamo se sa mnoštvom saznajnih izazova među kojima svakako poseban značaj ima mjesto i uloga prve državne štamparije kod Južnih Slovena, iz koje je sa stranica Oktoiha od 4. januara 1494. krenuo preko balkanskih bespuća dah prosvjetnih pregnuća sa renesansnim motivima u vjerska i politička središta pravoslavne tradicije.

Taj zrak nove kulture nametnuo se u punom sjaju mnogim evropskim zemljama, upravo u vrijeme kada su dogorijevali posljednji zraci njene državne samostalnosti. U rijeci vremena ovaj državnopravni trag prošlosti Crne Gore, sagledan kroz pomenute dinastičke kodove, svjedoči o milenijumskoj duhovnoj, političkoj i kulturnoj prošlosti Crne Gore.

Minuli vjekovi ostavili su teške i traumatične tragove na stanovništvo koje se silom prilika i voljom vladara i vlasti snalazilo i kolebalo u vjerskim i političkim opredjeljenjima.

Između vjerskih opredjeljenja, nametnutih bogosluženjem na latinskom i grčkom jeziku, u politički snažnom uticaju papastva i vizantizma, nemanjićkog pravoslavlja, preko balšićkog vjerskog kolebanja do Crnojevića koji baštine tradiciju pravoslavne opredijeljenosti sa tolerancijom prema katoličanstvu, prostori današnje Crne Gore prolazili su kroz milenijumska vjersko-politička prelamanja. Kada se tome doda složenost uslova nastalih islamskom dimenzijom vjersko-političkih opredjeljenja stanovništva od vremena Crnojevića, slika duhovno-vjerskih rastrzanja, uz tradicionalni paganizam i ateizam, govori o tegobnoj uzajamnosti političkih i crkvenih zbivanja u Crnoj Gori.

Preko prostora Crne Gore iz vremena Crnojevića prelamale su se sve tri dimenzije političkih i vjerskih podjela i potvrdile stara pravila da, kada ste na limesu, kakav su vremenom zasnovali odnosi između moćnih carstava zapada i istoka, islam je samo usložio ionako tešku političku i vjersku sudbinu stanovništva onovremene Crne Gore.

Rivalske borbe između dva vjerska opredjeljenja u zajedničkoj hrišćanskoj crkvi, njihovom otporu i kohabitaciji sa islamom, imale su razne uspone i padove, nažalost takve da mira, reda i uzajamnog poštovanja nije bilo. Presezanja silom oružja i žrtvom za „svetu vjeru“ ostavila su duboke tragove na stanovništvo Crne Gore, koje je prolazilo kroz mijene prošlosti, vjerujući da crkva slovenska s bogosluženjem na narodnom jeziku ostaje polazište za sve izazove s kojima se suočava u konfesionalnim polarizacijama.

Zajedničkim življenjem srodili su se u običajima i navikama. Zbližavanjem i razumijevanjem životnih uslova, znatno su unaprijedili rodbinske veze, pri čemu je uticaj feudalnih prvaka ženidbenim vezama doprinio čestim promjenama političkog i vjerskog ambijenta.

Pravoslavni, katolički i islamski vjernici, privrženošću duhovnim i svjetovnim uzorima, zatrovali su svijest etničkih i vjerskih srodnika osjećanjem pripadnosti prostorima u kojima su se vremenom mijenjali i stanovništvo, i politički i vjerski sadržaji ranijeg življenja. Svjedoci smo da i danas širom Balkana žive himere minulih vremenai da pripadnici pomenutih crkvenih opredjeljenja nastoje da tradiciju iz vremena Nemanjića, osmanlija, prevlasti papstva, koriste, ne za zajedništvo i bliskost, već za uzaludno dokazivanje od kada je čije što po osnovu države, crkve, jezika, pisanih spomenika i pravnih običaja. Takav Balkan se, nažalost sporo mijenjao i u vrijeme Kraljevine SHS u kojoj je Crna Gora politički i vjerski nestala voljom političkih i vjerskih elita, tako i toliko da je svoj politički, duhovni i kulturni identitet s mukom vraćala i obnavljala u vrijeme socijalističke Jugoslavije i obnavljanja države 2006. godine.

O crnogorskoj mitropoliji od doba dinastije Crnojevića

Kao što je poznato dinastija Crnojević je od 1446. godine preuzela prerogative državne i političke vlasti do 1499. Na Cetinju je Ivan Crnojević, nakon pada Žabljaka pod osmansku vlast podigao dvor 1482, a zatim, u renesansnom stilu, sagradio je na Ćipuru 1484. Cetinjski manastir koji će tokom vjekova postati duhovni i politički centar oslobodilačke borbe crnogorskog naroda. U osnivačkoj povelji manastira od 4. januara 1485. naveo je da se o ustrojstvu crkve dogovorio „s preosveštenim mitropolitom zetskim gospodinom Visarionomi episkopom gospodinom Vavilom“. Od tog vremena do kraja XVI vijeka na čelu Crnogorske mitropolije bili su, da podsjetimo: Visarion I (1484. i 1485); Pahomije I (1491); Vavila (1493-1495); German; Pavle (1530); Vasilije; Romil (1530) potpisao se kao „arhiepiskop Romil zetski, crnogorski i primorski“; Ruvim I (1561); Makarije (1565); Pahomije II (1575) i Venijamin (1582-1591). U vjekovima koji slijede često će crnogorski glavari na Opštem crnogorskom zboru apostrofirati postojanje kontinuiteta vlasti i dostojanstva mitropolita od vremena Crnojevića.

Krajem XV vijeka, osmanlijskim vlastima pošlo je za rukom da odstrane vladara Đurđa Crnojevića.

Veliki vezir Mehmed paša Sokolović, zahvaljujući uticaju, uspio je da obnovi 1557. Pećku patrijaršiju postavljanjem za patrijarha svojeg rođaka ili brata Makarija. U tom smislu, u formalnom pogledu, zavisnost Crnogorske mitropolije od Pećke patrijaršije potrajaće do njenog ukidanja 1766. godine.

Od vremena kada je Crnogorsku mitropoliju vodio vladika Ruvim II, odnosi sa obnovljenom Patrijaršijom bili su prožeti saradnjom koja se uklapala u nastojanja papske države i austrijskog dvora da pokrenu rat protiv Osmanlija. Na taj način je od mitropolita Ruvima svjetovna vlast prelazila u nadležnost crkvenih poglavara. Taj dualistički tip vlasti biće karakterističan, tako da će vladikat kao oblik državne vlasti biti prepoznatljiv i trajaće sa prekidima sve do sredine XIX vijeka. Time se vlast crnogorskih mitropolita uvijek analizira uporedo sa djelovanjem Opšteg crnogorskog zbora i Crnogorskog glavarskog zbora. Vladika Ruvim II Njeguš je u tom smislu crkveni velikodostojnik, političar i vojskovođa u ratnim uslovima. U toj ga ulozi nalazimo kao predvodnika Crnogoraca 1603. godine u bici na Lješkopolju, gdje je poražena osmanska vojska.

U načinu ovakvog ponašanja uočava se divergentnost između predstavnika Crnogorske pravoslavne crkve i Pećke patrijaršije koja je, u vremenu od obnove bila ekspozitura ciljeva i interesa Osmanske imperije o čemu ubjedljivo govori pozicija patrijarha Makarija i njegovih sljedbenika (Pajsija i drugih). Uostalom, poznato je da se Pećka patrijaršija nužno uklapala u osmanski feudalni sistem za cijelo vrijeme svoje obnove do Velikog austro-osmanskog rata nakon kojeg je patrijarh Arsenije Čarnojević napustio Peć i sa izbjeglim stanovništvom sklonio se u Krušedol u današnjoj Vojvodini. Pred kraj ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine iznos miri-peškeša koji je plaćao patrijarh za svoj berat iznosio je 100 hiljada akči.

Crnogorski mitropoliti beratima nijesu uvođeni u zvanje.

I vladika Mardarije Uskoković bio je svjetovni i duhovni predstavnik od 1637. do 1659. Započeo je pregovore o uniji sa katoličkom crkvom. Istu misiju nastavio je Visarion II Kolinovićpo instrukcijama vladike Mardarija tokom Kandijskog rata. I tokom Morejskog rata, kada je na Opštem crnogorskom zboru za vladiku izabran Ruvim III Boljević, Crnogorci su u ratu učestvovali kao saveznici Mletačke republike. Upravo u vrijeme njegove smrti 1685. Sulejman Bušatlija u vojnom pohodu spaliće Cetinjski manastir.

Odlaskom Arsenija III Čarnojevića u Ugarsku, osmanske vlasti su u Peći postavile novog patrijarha Kalinika I 1691, voljom i pristankom velikog vezira Ćuprilića. U tako stvorenim uslovima skadarski vezir Sulejman Bušatlija ponovo će opustošiti Cetinje.

Patrijarh Kalinik nastojaće da na mjesto cetinjskog mitropolita postavi izvjesnog Gerasima iz Hercegovine, a patrijarh Arsenije beogradskog mitropolita Hadži-Simeona Ljubibratića. To im nije pošlo za rukom jer je na zasijedanju Opšteg crnogorskog zbora 1694. izabran Sava Kaluđerović iz Očinića. Ipak čin hirotonisanja izvršen je od strane ovlašćenog zastupnika pećkog patrijarha Arsenija Čarnojevića. Nakon njegove smrti, kao što je poznato, od 1697, ovu dužnost, opet na osnovu odluke Opšteg crnogorskog zbora, preuzeo je vladika Danilo Petrović (1697-1735), rodonačelnik dinastije Petrović - Njegoš.

Navedena događanja i ratne okolnosti tokom Kandijskog i Morejskog rata jasno kazuju da je od imenovanja patrijarha Kalinika, nakon patrijarha Arsenija III Čarnojevića, uloga Opšteg crnogorskog zbora potpuno prekinula prethodnu tradiciju.

Od tada do smrti Petra II Petrovića Njegoša, uloga mitropolita u formiranju organa vlasti, donošenju akata i odluka biće u rukama mitropolita kao nosioca najviše svjetovne i crkvene vlasti. Na ovaj način izuzetno značajan stub u izgrađivanju crnogorskog naroda i nacije i afirmisanju Crne Gore kao slobodne i nezavisne države, u navedenim uslovima predstavljala je autokefalna pravoslavna Crnogorska crkva. Njena istorija doista je veoma složena, i naporan je zadatak kojim su se bavili, i kojim se bave, mnogi istaknuti naučni radnici, istoričari, pravnici, sociolozi, filozofi, pisci i publicisti.

Prestanak crnogorskog kraljevstva i crnogorske pravoslavne crkve 1918-1920.

Kao što je poznato, Crna Gora je 1918. godine nelegalnim i nelegitimnim odlukama Podgoričke skupštine anektirana od strane Srbije i stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izbrisana kao država sa političke i geografske mape Evrope i svijeta. Nakon aneksije proveden je postupak protivpravnog i nekanonskog ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Postupak likvidacije bio je suprotan propisima kanonskog prava. Sproveden je na način suprotan normama Ustava Crne Gore iz 1905. u kojem je članom 40. definisana:

„Državna vjera je u Crnoj Gori istočnopravoslavna.

Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali odražava jedinstvo u dogmama s istočno-pravoslavnom Vasljenskom Crkvom.

Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori.“

Ustavom Svetog sinoda Crnogorske pravoslavne crkve iz 1903, naglašeno je u čl. 2. da autokefalnu pravoslavnu Mitropoliju u Crnoj Gori sastavljaju Cetinjska arhiepiskopija i zahumsko-rašiska eparhija sa centrima u Cetinju i Ostrogu.

Na teritoriji bivše Jugoslavije postojale su od 1918-1922. tri autokefalne pravoslavne crkve u rangu mitropolije: crnogorska, srpska i karlovačka. Pored toga postojale su i pravoslavne crkve u Dalmaciji, Boki kotorskoj i Istri u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije sa sjedištem u Bukureštu; u Bosni i Hercegovini pod juristikcijom carigradske (vaseljenske) patrijaršije i u Makedoniji, na Kosovu i u Sandžaku, pod jurisdikcijom pomenute carigradske Patrijaršije.

Čini se neophodno potrebnim ukazati na akte kojima je stvorena SPC i podignuta na rang patrijaršije u vremenu od 1918. do 1922. godine. To je učinjeno na Konferenciji pravoslavnih episkopa u Sremskim Karlovcima, pod predsjedništvom arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića. U tako donijetoj odluci između ostalog je i ovo: „... Pošto se sa punim pouzdanjem očekuje da će i srpska crkva u Crmoj Gori pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika nije mogla biti zastupljena na ovom zboru episkopa“. Na toj konferenciji pročitana je odluka Svetog arhijerejskog sinoda Karlovačke mitropolije od 18. XII 1918. u kojoj se kaže da ova mitropolija pristaje na sjedinjenje sa drugim pravoslavnim crkvama u državi Srba, Hrvata i Slovenaca, iza čega je mitropolit dabro-bosanski izjavio da su se bosansko-hercegovački mitropoliti na sastanku održanom 1/14. decembra 1918. odlučili za ujedinjenje, odnosno za pripajanje svoje arhiepiskopije beogradskoj arhiepiskopiji, da je dalmatinsko-istrijski episkop Dimitrije Branković izjavio da se 16/29. decembra 1918. obratio molbom Karlovačkoj mitropliji da ih primi u svoje krilo, te da će se prilagoditi odlukama Arhijerejskog sabora.

Nakon izvršenih priprema i datih saglasnosti 18. marta 1920. postignut je sporazum između Carigradske patrijaršije i Vlade Kraljevine SHS o prisajedinjenju makedonskih, bosansko-hercegovačkih i raško-prizrenskih eparhija, da bi 19. marta Sveti arhijerejski sinod donio odluku da je Kraljevina SHS prisajedinila i eparhije koje su ranije bile pod njenom kontrolom, te da „priznaje proglašeno ujedinjenje autokefalnih crkava: srpske, crnogorske i karlovačke, kao i dveju dalmatinskih eparhija, pa sledstveno i obrazovanu Svetu autokefalnu ujedinjenu srpsku crkvu".

Potom je uslijedio Ukaz kralja SHS 17. juna 1920. po kome se kraljevska Vlada saglašava sa odlukom zbora pravoslavnih arhijereja iz Kraljevine SHS od 13/26. maja 1919, kojim je proglašeno „ujedinjenje svih pravoslavnih oblasti u Kraljevstvu SHS... u jednu autokefalnu, ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca“.

U odluci stoji da se ovim činom obnavlja i uspostavlja patrijaršija ukinuta 1766. godine. Regent Aleksandar pročitao je proklamaciju „Pravoslavnim hrišćanima Kraljevine u kojoj, između ostalog naglašava: Vaspostavljanje srpske patrijaršije kao zavjeta cara Dušana. Tada je Sveti arhijerejski sabor kao posebnu odluku donio da episkopi u Skoplju, Cetinju i Sarajevu nose naziv mitropolita.

( Akademik Đorđe Borozan )