Otomanska imperija utvrde gradila kako bi opstali
Radojica Pavićević u monografiji “Fortifikacije Osmanskog carstva u Crnoj Gori” obradio fortifikacijski sistem koji se razvijao vjekovima
Veliki broj fortifikacionih objekata na teritoriji današnje Crne Gore izgradila je Otomanska imperija, a vojničkom logikom osmišljeni ukazuju na jednu organizovanu i funkcionalnu cjelinu.
To konstatuje Radojica Pavićević, autor monografije “Fortifikacije Osmanskog carstva u Crnoj Gori”, koja bi uskoro trebalo da izađe iz štampe.
U knjizi će prvi put biti sistematizovan cjelovit fortifikacijski sistem Osmanskog carstva koji se na prostorima današnje Crne Gore razvijao više vjekova. Autor je obišao i dokumentovao oko 220 fortifikacija koje čine jedinstven funkcionalni i za to vrijeme moderni sistem, i prikupio oko 45.000 dokumenata i fotografija u arhivima i na terenu. “U Istanbulskom arhivu izvršio sam istraživanje i našao dosta dokumenata bitnih za ovu problematiku, a istražio sam i arhive u okruženju, kao i dio dokumentacije u privatnom vlasništvu”, kaže Pavićević za “Vijesti”.
Na više od 800 stranica, autorski tekst prate brojne fotografije snimljene sa zemlje i iz vazduha, dokumenti, defteri i nacrti. Većina se prvi put objavljuje i u određenom smislu mijenja dosadašnju sliku o tom vremenu.
Gradnja planirana u Istanbulu
Dug vremenski period razvoja utvrđivanja na ovim prostorima i mijenjanje granica uslovili su i izgradnju velikog broja karaula, kula i čardaka, posebno u graničnim djelovima.
Organizacija i izrada fortifikacija zavisila je od izgradnje i njegove važnosti, a nevelik značaj rubnog dijela carstva opredijelio je i sistem utvrđivanja. Svaka je kapetanija imala svoju tačno ograničenu teritoriju, sa bar jednom jačom utvrdom i stalnom posadom.
“Vjerovatno zbog visokih cijena gradnje, kao i manje značajnosti teritorije Crne Gore, rubnog područja carstva, cjelina nije potpuno zaokružena i utvrđena, ali postojeći sistem stvarao je neophodne uslove za opstajanje na zauzetoj teritoriji. Racionalizovana je gradnja utvrđenja tako da odgovore namjeni, ali i da cijena ne bude prevelika. Shodno saznanju o kvalitetu oružja i oruđa u okruženju, kao i promjenama na oruđima napretkom nauke i tehnike, tako su i utvrđenja mijenjala oblik i dobijala savremeniji izgled. Stručnjaci za fortifikaciju Osmanskog carstva poznavali su izuzetno dobro svoj posao. Da se zaključiti da je utvrđivanje planirano centralizovano...”, kaže Pavićević.
Od 23 grada u Crnoj Gori 12 je osnovalo Osmansko carstvo
Od utvrđenja na teritoriji današnje Crne Gore najbrojnije su bile kule i čardaci, a onda gradovi, palanke... Po samostalnim agalucima nije bilo zidanih gradova (tvrđava). Njih su zamjenjivale palanke, kule i čardaci.
“Gradska naselja u Osmanskom carstvu dijelila su se na otvorena i utvrđena mjesta. Otvoreno gradsko mjesto moglo je biti, u zavisnosti od tipa - varoš, kasaba ili šeher. Sva mjesta sa statusom kasabe morala su da ispune tri osnovna uslova: da imaju stalno naseljeno muslimansko stanovništvo, da postoji najmanje jedna džamija u kojoj se redovno obavlja molitva pet puta na dan, a petkom džuma i da postoji stalni sedmični pazarni dan. Dobijanjem statusa kasabe stanovništvo se oslobađalo rajinskog položaja. Palanke su manja i veća naselja s utvrđenjem od brvna ili od jakog kolja opletena seperom i donekle nasuta sa spoljne strane zemljom. Oko ovakog utvrđenja bio je hendek ili sarampov (sarampol) s palisadama. Iznad ulaza je bio čardak od hrastovine, koji je ovdje nadomještao kapikulu. U unutrašnjosti je mogla biti zidana kula na više spratova. Ovakve su utvrde bile po samostanim agalucima, ali čim bi se takav agaluk podigao na rang kapetanije, nastojalo se da i utvrđivanje bude adekvatno, pa je i utvrđenje šireno i poprimalo je oblik grada”.
U krajevima koji danas čine Crnu Goru, tada je bilo raznolikih naselja, pretežno seoskih, dok gradova u pravom smislu riječi, odnosno gradskih naselja (šehera), gotovo da nije bilo, navodi Pavićević. Kaže da su razvijenija naselja - pretežno trgovi (pazari), postojali uz važnije putne pravce, u dolinama rijeka i na primorju. U unutrašnjosti su trgovi: Budimlje, Nikolje, utvrđeni Bihor, Pljevlja na Ćehotini i Onogošt. U Zeti i oko Skadarskog jezera su Rijeka, Podgorica, Medun, Žabljak, Soko i Spuž, a na primorju kasnije osvojeni Novi, Risan, Bar, Ulcinj, Svač i Spič.
Ističe da je od 23 grada koji danas postoje u Crnoj Gori, 12 osnovalo Osmansko carstvo.
Devet velikih tvrđava
U opsadi ili zauzimanju tvrđava, Crnogorci nikad nijesu bili majstori, isto kao što ne vole da se zatvore u tvrđavu i iz nje brane, kaže Pavićević. Pojašnjava da su zauzimane samo zato da bi ih uništili, ali ne i koristili. Osmanlije koje su navodno znale za tu averziju Crnogoraca i nerado stupali sa njima u borbu na otvorenom polju, opasali su svu Crnu Goru tvrđavama, od kojih je bilo devet velikih (Trebinje, Nikšić, Gacko, Kolašin, Berane, Podgorica, Spuž, Žabljak, Bar), 11 malih (Klobuk, Bileća, Klačina, Presjeka, Goransko, Medun, Lesendro, Vranjina, Grmožur, Nehaj), 33 fora, 77 kula i blokhauza i oko 100 karaula (stražara).
“Sva utvrđenja, razumije se, ne bi činila velike teškoće nekoj evropskoj obučenoj vojsci, odnosno njenoj artiljeriji, jer se pod velikom tvrđavom u Crnoj Gori podrazumijeva varoš utvrđena bedemom, citadelom i sa nešto spoljnih utvrđenja u pojasu, koju brani posada od 1000 do 5000 ljudi i 15-50 topova. Male tvrđave su zapravo samo jaki forovi koje ima katkad koje utvrđeno selo ili spoljna utvrđenja. Njih brani 3-13 topova, a posjeda ih obično 150-700 vojnika”.
Pavićević je ranije objavio knjigu “Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori”, za koju je dobio visoko austrijsko odlikovanje za očuvanje kulturne baštine.
Paša se otrovao kad je pozvan da pravda račune
Za izvršavanje plana utvrđivanja Duge (planina Golija) određen je Mustaj–paša koji je podigao nekoliko jakih utvrđenja - Nozdru, Zlostup, Odžinu poljanu, Smederevo i Presjeku, kaže Pavićević.
Kada je Mustaj–paša bio pozvan u Carigrad da opravda račune o gradnji utvrđenja kroz Dugu, pošto je postojala sumnja da je novac nenamjenski trošen, nije imao drugog izbora već se navodno otrovao negdje u Dugi.
Nakon bitaka u klancu Duge, jedan visoki turski vojskovođa je zapisao, a pariske novine citirale: “U paklu su gospodari đavoli, a u kršu Crnogorci. Ovdje ih niko ne može pobijediti“.
Austrija ga odlikovala za knjigu o njihovim tvrđavama
Pavićević je rođen u Nikšiću 1954. godine gdje je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Vojnoj akademiji u Beogradu 1977. Od 1977. do 1986. radno je bio angažovan na Brionskim ostrvima, a od 1986. do 2005. u Boki Kotorskoj. Živi u Herceg Novom.
Objavio je knjigu “Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori” koja je izazvala
nepodijeljenju pažnju stručne javnosti, a za koju je dobio visoko austrijsko odlikovanje za očuvanje kulturne baštine.
( Slavica Kosić )