Ogled o “Teuti” Miraša Martinovića: Živi jezik antike

(Miraš Martinović: “Teuta“, drugo izdanje, “Koha”, Priština 2019)

Svaka priča o Balkanu počinje s Ilirima.... Aleksandar Stipčević

Roman Miraša Martinovića o kraljici Teuti pod naslovom “Teuta” jeste umjetnička konkretizacija aristotelskog načela o odnosu između historije i književnosti. U devetom poglavlju svog slavnog djela“Poetika“, veliki antički filozof tvrdi da historija piše o tome što se događa, dok književnost o tome što se može događati. Historijski izvori dokazuju da je kraljica Teuta živjela u III vijeku prije naše ere; da je vladala nakon smrti svog supruga, Agrona, da je došla u sukob s Rimskom Imperijom s kojom je ratovala, i da je izgubila rat… (Njena slavna flota nestala je u vodama Jadrana). I tu se skoro sve završava. Nema podataka o tome što se zbivalo s Teutom nakon što su Rimljani osvojili Iliriju i njen grad Rizinium (današnji Risan): da li je ubijena, da li je izvršila samoubojstvo; da li se utopila u more ili je prebjegla? (Razlog smrti Teute, niti godina smrti nisu potvrđeni, a njezin grob nikada nije pronađen, te većina autora podržavaju tezu o utapanju u more). Autor ovog romana izabrao je put koji je smatrao ispravnijim i plodnijim: put izbjeglištva Teute, koja, po njemu, nakon poraza i detronizacije, obučena kao seljanka, luta po Iliriji. Strategija koju je Martinović izabrao može se smatrati atipičnom: njegova Teuta više živi nakon “smrti“ nego za života!

Drugačije postupa, recimo, albanska spisateljica Mira Meksi, koja u svom romanu “Prokletstvo sveštenica Ilirije“ (2014), završava priču tu gdje slavni general Demetrio Faros (Teutin ljubavnik), predaje Korkiru Rimljanima, izdajući tim činom i Teutu i Iliriju. Martinovićev pristup je obratan: on prati u korak (imaginarno) putešestvije Teute po Iliriji. Oboje se slažu u jednoj tački: da Teuta nije samo kraljica, nije samo predvodnica i ratnica, ona je više od toga: “duša Ilirije“. I dok se kod Meksijeve ovo mišljenje izražava na eksplicitan način, putem jedne fraze izrečene ustima jedne ličnosti, kod Martinovića postaje stožer kazivanja romana, posebice u drugom djelu knjige.

Martinović ne skriva svoju empatiju prema kraljici Teuti. On je toliko ovapljoćen sa svojom junakinjom da osluškuje njezin glas svugdje, čak do te mere da, kako kaže u uvodnom tekstu “Pred lavirintom vjekova”: “pisao sam ono što mi je taj glas šaputao“.

Legenda kaže da je ilirska kraljica Teuta, da ne bi pala u ruke Rimljanima, skočila u more, ali ne zna se pouzdano da li je to tačno. Autor ovog romana drugačije rješava problem.

Njegova se Teuta ne utapa u more, već obučena kao seljanka, luta po Iliriji zajedno sa svojom majkom, Birsenom. A ima samo 33 godine kada počinje “svoj drugi život”. (Treba podvući simboliku broja 33, što asocira na život Hrista kada je bio razapet, ali i Dantea kada je započeo svoj božanstven put po paklu, čistilištu i raju).

Zahvaljujući svojoj bujnoj mašti, Martinović uspio da prodire duboko u tajne ilirskog svijeta, u mitologiju i civilizaciju Ilira, u način življenja, u njihovu materijalnu i duhovnu kulturu, u običaje i zakone od kojih su neki i dan danas sačuvani među Albancima i drugim narodima Balkana. U svom imaginarnom putovanju on otkriva ljepotu ilirskih krajeva i slobodarske snove njihovih stanovnika. (Izuzetno upečatljiv je lik 13 godišnjeg dječaka, koji, i pored prijetnji tuđih vojnika, ne pristaje da napusti svoj dom; u znak uvažavanja njegove hrabrosti rimski vojskovođa naređuje da ga oslobode. (“Postaće kralj u njihovim planinama“).

Mada kao ozbiljan pisac uvažava historijske činjenice, makar i skromne po broju, autor ovog romana stvara djelo koje se oslanja prvenstveno na umjetničkoj fantaziji. Miraševa “Teuta“, više no historijski roman dokumentarnog profila, fikcionalno je djelo, kakva je, na koncu, sva književnost (pogotovo dobra), bez obzira od tematike koju tretira i od vremena o kome govori.

Polazeći i od naslova njegovih djela, Martinović se može nazvati piscem antike, što on ne samo da ne skriva, već, naprotiv, ističe s ponosom. Lica njegovih “historijskih” romana: Teuta, Eshil, Khajam i dr. imaju isti duhovni svijet kao i ljudi našeg vremena. U njihovoj duši vrije (pulsira): ljubav, mržnja, radost, razočarenje i patnja.

Dok albanska spisateljica i prevoditeljka Markesa i Sabata, Mira Meksi, demistifikuje lik kraljice Teute, “ratnice i piratkinje”, Martinović čini suprotno: mistifikuje je. Ime i lik ilirske amazonke u viziji ovog pisca sijaju od magije, svjetlosti i ljubavi, dok Teutin magični osmijeh čini da rimski legionari bacaju oružje.

U stvaranju književnih likova, po tradiciji, oči predstavljaju organ s posebnom ulogom. Uspoređujući oči kraljice Teute s magičnim cvijećem “iris” (Iris Illyrica), pripovjedač izgovara antologijsku rečenicu: “Nikada ljepše oči nisu gledale ovu zemlju“. Svi pjesnici pjevaju himne ljudskoj ljepoti, ali samo posebno nadareni pjesnici mogu stvarati ovakve bisere. (Ljepota kraljice Teute u Miraševom romanu podsjeća na ljepotu Tanuše iz albanskog narodnog epa; obe pripadaju istom podneblju: Boke Kotorske).

Prve riječi romana su: “Ilire treba uništiti“ (slično onom: “Delenda Carthago!”). Te riječi izriče rimski senator Lucije Postum Albin, kasnije glavokomandujući vojne ekspedicije za osvajanje Ilirije. Rimljani osvajaju Iliriju snagom oružja, ali ne uspijevaju da je podčine. Rimski vojnici u Martinovićevom romanu gube bitku s kamenjem, sa zemljom, morem, nebom i, naravno, sa ljudima koji žive u toj zemlji i pod tim nebom. Sveto cvijeće “iris“ pokazuje se jačim od rimskih legija.

U niz Martinovićevih knjiga, spadaju i one pod naslovima: “Govor zemlje” i “Glasovi iz kamena”.

Kada čitamo roman “Teuta”, vjerujemo da autor zna da pročita jezik zemlje, tla i kamena. Najlepše stranice ovog romana posvećuju se vajaru Bardilisu koji kleše u kamenu figure ilirskih kraljeva, ukjučujući i Teutu, a nakon okupacije, kada rimski legionari uništavaju njegova djela u koja je uložio toliko truda, premješta se iz ateljea u prirodu i nastavlja svoj stvaralački posao klešući planinske vrhove. Kamenorezac Bardilis, jedno od najdražih lica romana, jeste obrazac stvaraoca, umjetnika, i kao takav alter ego samog pisca. Preko njega pisac izražava strast prema stvaralačkom radu i besmrtnost umjetnosti, čiji smisao i ljepota izazivaju osvajače.

(Kraj u narednom broju)

( dr Agim Vinca )