Odisejev nauk: Kako pobijediti Kiklopa

Analiza vrhunskih umjetničkih ostvarenjâ - zbog narušavanja njihovog unutarnjeg organskog jedinstva i sklada do kojeg pri analitičkom postupku neminovno dolazi - ponekad zaista djeluje kao grijeh i zločin. Pa ipak: analitičko seciranje i (privremeno) razlaganje uzajamne povezanosti motivâ - naravno, ako su u interpretativnom pogledu adekvatni i smisleni - neophodni su za otkrivanje dubljih značenjâ jedne umjetničke cjeline te za transfer tih značenjâ i njihov uticaj na intelektualno-duhovno biće recipijenatâ određenog umjetničkog djela. Jedno od takvih umjetničkih ostvarenjâ - ingeniozno i, u semantičkom smislu, neizrecivo bogato - čuveni je film Stenlija Kjubrika Space Odyssey 2001. Ovdje, naravno, neću ulaziti u detaljnu analizu tog filma niti je tematsku dubinu i složenost Space Odyssey 2001 uopšte i izbliza moguće predstaviti u članku ovog tipa.

Zadržaću se na dvije stvari: na, sa jedne strane, jednom od centralnih motivâ ovog filma, i, sa druge, na jednoj od njegovih mogućih interpretacijâ; ta dva strukturna činioca Space Odyssey 2001 na različiti način značenjski su relevantni u dijagnosticiranju nekih magistralnih tokovâ savremene civilizacije. U idejno-simbološkoj perspektivi Space Odyssey 2001 jedan od najbitnijih motivâ svakako je motiv kompjutera HAL 9000 i njegovog odnosa sa posadom Discovery-ja.

Podsjetimo se: u trenutku kad- čitajući sa usanâ razgovor astronautâ Bowmana i Poolea, u kome oni razmatraju opciju da isključe HAL-ova kognitivna strujna kola, nakon i zbog toga što je kompjuter pogriješio kad je izvijestio da postoji kvar na komunikacionoj anteni svemirskog broda - HAL 9000, suočen sa mogućnošću da bude isključen, odlučuje da poubija astronaute (tj. posadu Discovery-ja) kako bi zaštitio i nastavio svoja programirana uputstva. To mu i uspijeva: sem Bowmana, kome će poći za rukom da ga isključi, HAL 9000 prethodno likvidira sve ostale članove posade Discovery-ja. Kompjuter - inicijalno, dakle, projektovan da bude od pomoći ljudima - pretvara se u uništitelja ljudi. Nezavisno od pitanja vezanog za inherentnu strukturu i fabulu Space Odyssey 2001 - pitanja zbog čega zapravo HAL 9000 počinje praviti greške u funkcionisanju, motivišući na taj način Bowmana i Poolea da ga isključe što, opet, potiče HAL-a 9000 da likvidira posadu Discovery-ja - jedan zaključak iz priče o čuvenom kompjuteru iz Space Odyssey 2001 nameće se sam od sebe. Riječ je o paradoksu: vještačka inteligencija koju su ljudi konstruisali sa intencijom da im bude pomagalo i da im olakša određene umne napore - praktično da im bude sluga određene vrste - u jednom trenutku pretvara se u gospodara; i to u veoma opasnog, zlog i pogubnog gospodara.

U vremenu kad svakodnevno gledamo nebrojeno mnogo ljudi - prije svega, nažalost, mladih ljudi - kako bez prestanka i u svakoj situaciji opčinjeno gledaju u svoje smartfone, mlade ljude koje savremena tehnologija tragično i zabrinjavajuće zaglupljuje uništavajući im koncentraciju, socijalnu inteligenciju i umno-kognitivne sposobnosti, ne možemo se oteti utisku da je Kjubrik na neki način - još davne 1968. godine, kad je Space Odyssey 2001 prvi put prikazana - to umjetnički naslutio i nagovijestio svojom genijalnom, opskurno-profetskom metaforom vezanom za odnos HAL-a 9000 prema posadi Discovery-ja.

Nije, naravno, ekstremno uznapredovala tehnologija jedini faktor koji aktuelnu civilizaciju oblikuje kao dekadentnu tvorevinu, a većinu savremenih ljudi kao abnormalna bića. Progresivna tehnologija samo je segment dominantne ideološke orijentacije savremenog čovječanstva i savremene civilizacije (prije svega civilizacije Zapada): orijentacije ka grubom materijalizmu, tj. ka ostvarivanju materijalnog (ekstra)profita i gomilanju materijalnih dobarâ.

U spoju sa karikaturalnom formom liberalizma, tj. zloupotrebljavanja i iznevjeravanja (prvobitnog) koncepta liberalne ideologije, to je civilizacija čiji su zaštitni znakovi ljudolika bića poput Kinsi Volanski, Kim Kardašijan, polupismenih profesionalnih fudbalerâ i sportistâ uopšte - čija se mjesečna primanja broje milionima eurâ (dok gotovo dvije trećine čovječanstva gladuje) - raznoraznih manekenâ, manekenki, rap pjevačâ i DJ-evâ, civilizacija u kojoj se milijarde dolarâ ulažu u kreiranje i proizvodnju novih, sve ubistvenijih oružjâ, u kojoj su transnacionalne korporacije moćnije i od vladâ najmoćnijih državâ, civilizacija sumanutog konzumerizma, civilizacija u kojoj u politici ne postoji više ni promil pravednosti i poštovanja realnosti, civilizacija koja već nije daleko od toga da u okviru korpusa nečega što se, svetomarovićevski nejasno, naziva ljudskim pravima, i nekrofiliju i pedofiliju prizna kao legitimna prava čovjeka, civilizacija u kojoj se empatija i iskrene emocije doživljavaju kao slabost i sramota i civilizacija u kojoj su ljudi sve više roboti i apsolutno nesvjesna stvorenja, a sve manje svjesna i istinski živa i prirodna ljudska bića. I upravo ta tragična inverzija - sa jedne strane, umjetno stvoreni, sintetički ljudi (replikanti, kako se isti nazivaju u tom filmu) koji evoluiraju u prave, prirodne ljude - ljude sa emocijama, sa sposobnošću da suosjećaju te željom i voljom da žive i doživljavaju život u svôj njegovoj punoći, i, sa druge, pravi, prirodni ljudi koji se otuđuju od svoje humane suštine: spontanosti, empatije i ljubavi, postajući postvarene humanoidne kreature - centralni je motiv jednog od svakako najvećih filmovâ u istoriji svjetske kinematografije, Blade Runnera.

Ovaj neo noir naučnofantastični film Ridlija Skota još davne 1982. godine profetski bolno i precizno ocrtao je sveopšti rasap savremene civilizacije, rasap kojem danas svjedočimo. Blade Runner - svojom motivikom svjetonazorskog haosa, socijalne entropije, etičkog relativizma i rasula i groteskne (kvazi)multikulturalnosti - prikazuje nam jedan svijet (u filmu je to Los Anđeles iz 2019. godine), civilizaciju i čovjeka bez transcendentalnog uporišta i organizujućeg duhovnog principa. To su društvo, civilizacija i svijet u kojima je Bog supstituisan Korporacijom i njenim (monstruoznim) ciljevima, interesima i planovima. U Blade Runneru metonimija Korporacije je Tyrell Corporation, čiji je predsjednik dr Eldon Tyrell (briljantna uloga Joea Turkela) izgradio imperiju genetski manipulisanih humanoidnih robovâ.

On živi u kuli visoko iznad zemljine površine, potpuno izolovan i daleko od realnosti stvarnog svijeta i običnih smrtnikâ, realnosti koju, međutim, svojim naumima, potezima i intencijama uveliko kreira. Upravo je dr Tyrell i kreator replikanatâ - bioinžinjeringom stvorenih androidâ virtualno identičnih pravim ljudima, ali od ljudi superiornijih u pogledu snage, inteligencije, brzine i okretnosti - replikanatâ koji, poslije pobune jedne njihove grupe i ubistva dvadeset troje ljudi u kolonijama izvan Zemlje, na Zemlji bivaju stavljeni izvan zakona i osuđeni na uništenje i smrt (penzionisanje, kako se to naziva u filmu; sjajan primjer za licemjerni i monstruozni eufemizam, baš kao što su, npr., u savremenoj Crnoj Gori primjeri takvih eufemizamâ kontroverzni biznismen i snaći se). A scena u kojoj najsavršeniji replikant, borbeni model Roy Batty (bez sumnje najveća filmska uloga Rutgera Hauera), bježeći od progona, dolazi u kulu svog tvorca dr Eldona Tyrell-a i, u jednoj nezaboravnoj filmskoj sceni - nakon što Batty moli dr Tyrell-a da mu produži život, a ovaj mu odgovara da to nije moguće - ubija svog kreatora kruna je i vrhunac onespokojavajuće i opskurne metaforike Blade Runnera. Stvoreno uništava svog Tvorca: zemaljskog Boga koji to Stvoreno nije kreirao s ljubavlju i dobrim namjerama. Štoviše i naprotiv.

Pažljiviji čitaoci sad se vjerovatno pitaju: “Što bi, Aboviću, i kud ti se zagubi onaj motiv jedne od interpretacijâ Space Odyssey 2001 sa početka članka?“ Nije se zagubio; veoma vješto - u kompozicionom pogledu - čuvam ga za kraj. Riječ je o tzv. ničeanskoj alegorijskoj interpretaciji ovog filma (podržanoj i Štrausovom muzičkom podlogom u vidu njegovog komada Also Sprach Zarathustra) u svjetlu koje Space Odyssey 2001možemo tumačiti (i) kao evoluciono-ontološki put čovjeka od majmuna do Natčovjeka. Ljudi su, u toj vizuri, bića na pola puta od majmuna do Natčovjeka, neke vrste polucivilizovana bića, ali bića kojima je nužna transfiguracija u viši oblik života. Iz perspektive savremene civilizacije, tj. očite involucije (najvećeg broja) ljudskih bićâ, ova idejna potka Space Odyssey 2001djeluje kao daleka i nostalgična utopija. Misaona podloga koja je bila temelj Kjubrikove imaginacije u ovom pravcu daleke 1968. godine danas je u idejnom smislu potpuno nefunkcionalna. U vremenu u kome živimo Stenli Kjubrik, da je živ, gotovo sigurno ne bi imao ni trunke inspiracije da snimi film kao što je Space Odyssey 2001.

Ali je zato jedan drugi motiv iz Space Odyssey 2001 beskrajno indikativan i znakovit. Rekoh na početku članka da je u pitanju - u semantičko-simbološkom smislu - neizrecivo bogat film. Kjubrik nije prepuštao slučaju nijedan jedini detalj; riječ je o geniju vizualne simbolike. Tako ni sam izgled HAL-a 2001- njegova „jednookost“, oslanjanje na spoznaju svijeta pomoću samo jednog oka, tj. diskretna asocijacija na kiklopa Polifema iz Odiseje - nije slučajan. A naravno da nije slučajan i proizvoljan ni sâm naziv filma: naziv kojim se uspostavlja paralelizam sa Homerovom Odisejom: njenom radnjom i idejnim kompleksom.

U toj vizuri HAL 9000, dakle kompjuter, kiklop je 21. stoljeća. I kao što se mitski Odisej i njegovi ljudi moraju osloboditi zarobljeništva kiklopa Polifema da bi imali šanse da se vrate svome domu, tako se i savremeni čovjek mora, na neki način i u nekoj mjeri, osloboditi zavisnosti od vještačke inteligencije - koju je sâm stvorio - da bi imao šanse da duhovno-ontološki napreduje. Dakle, krucijalno pitanje je: hoće li čovječanstvo u budućnosti imati više astronautâ Bowmana? Ili će Stvoreno na kraju uništiti svog Tvorca?

( Miomir Abović )