Hamlet istorije umjetnosti i “čudovište čiste slobode”

Svako pisanje o Leonardu da Vinčiju postavlja problem autoru teksta na koji način i kako pokušati obuhvatiti složenost kreativne ličnosti ovog renesansnog genija. Mnogostrukost profila njegove stvaralačke prirode izmiče mogućnostima da se jasnim konturama izrazi ta složenost umjetnika i naučnika, estetičara i matematičara, anatoma i pronalazače, pisca i astronoma, arhitekte i scenografa, skulptora i botaničara, geologa i aeronautičara... “Složeniji i tajanstveniji karakter od njegovog nije postojao - ističe Kenet Klark - i svaki pokušaj uprošćavanja bio bi suprotan svoj aktivnosti njegove misli”. Ugledni engleski kritičar zaključuje kako se Leonardov lik “mijenja kao oblak” i Da Vinčija vidi kao “Hamleta istorije umjetnosti, koga svako od nas za sebe mora ponovo da stvara”.

Ove se godine navršilo petsto godina od smrti Leonarda da Vinčija. Činjenica da se veliki jubilej odnosi na godinu Da Vinčijeve smrti, ovu istorijsku faktografiju usmjerava u domen metafizičkog ozračja u kome se upravo smrt javlja kao jedna od bitnih karakteristika stvaralačke ličnosti toskanskog velikana. Njegov filozofski koncept u kontekstu ovog problema je radikalno drugačiji od onovremenog dominantnog neoplatonističkog učenja firentinske Akademije kojemu je bio u potpunosti predan Leonardov suparnik Mikelanđelo Buonaroti. Po tom učenju duša se nalazi zarobljena u tjelesnoj tamnici i želi se osloboditi tog mučnog zatočeništva u svom zemaljskom trajanju što Mikelanđelovom izrazu, posebno u skulpturi, daje izuzetnu mogućnost oblikovanja ljudskog korpusa do formalnog savršenstva umjetničkog izraza. Energija Mikelanđelovih djela dovedena je do paroksizma čija estetičnost zrači osjećanjem za tragično i melanholično toliko svojstveno ćudljivom geniju.

Leonardo demonstrira suprotan princip. Negov sfumato slikarski postupak stapa formalne kvalitete prikazanog sa pozadinom, oblik tijela izmiruje se sa prostorom u kojem se slikano tijelo nalazi. “Lice ja najljepše u sutonskoj svjetlosti olujnog vremena” zapisao je Da Vinči u svom “Traktatu o slikarstvu”. Tako nastaje ona čuvena “grazia silensioza” (ljupost koja ćuti). Za Da Vinčija je ljudsko tijelo predstavlja, kako ističe Ervin Panofski, kvintesenciju njegovih materijalnih elemenata koji leže u ropstvu duše. Stoga za Leonarda smrt ne znači oslobađanje duše iz tjelesne tamnice i vraćanje u njenu prapostojbinu. Smrt znači oslobođenje, povratak postojbini onih materijalnih elemenata oslobođenih onda kada ih duša prestane držati na okupu.

“Nada i želja - piše Leonardo - za oslobađanjem i vraćanjem u naše prvobitno stanje slična je nagonu koji tjera noćne leptire na svjetiljku. Čovjek koji se pun stalne čežnje i radosti, veseli uvijek novom proljeću, uvijek novom ljetu, uvijek novim mjesecima i novim godinama, ne shvaća da žudi za sopstvenim uništenjem”. Kada analiziramo Da Vinčijevo stvaralaštv vidimo kako je između ostalog bio je opsjednut mislima o opštem potopu. Spektakularno uništenje svijeta vodenim bujicama izraženo je u nekoliko izuzetnih crteža koji se čuvaju u zbirci u Vindzoru. Grafička izražajnost i ljepota likovne kvalitete tih kompozicija snažno sugerira moć katastrofalnog učinka neobuzdanog pobiješnjelog elementa. Gledajući te radove ne možemo se oteti dojmu da je Leonardo zanešeno i s kreativnom radošću stvarao te dramatične prizore sveopšteg uništenja. Svoju opsesiju osim likovnog izražava i na literaran način.

U “Manuskriptu G” između ostalog piše: “U vodi koja pokriva polja strče rasuti stolovi, kreveti, čamci i razne druge naprave sklepane na brzu ruku iz nužde i straha od smrti i na njima ljudi i žene s djecom, jadikuju prestravljeni bijesom vjetrova koji silovitom snagom kotrljaju ovamo - onamo i unaokolo leševe podavljenih... Nabujale vode brisat će pred sobom sve prepreke, vrtložeći se oko njih izbijati blatnom pjenom da se, bačene unazad, pnovo ustreme u visinu”. Paradoksalna crta Leonardove kreativne prirode, za koga je Pol Valeri rekao da je “čudovište čiste slobode” ogleda se i u funkcioniranju inventivnih rješenja za izradu oružja za uništenje neprijatelja. Preporučujući se milanskom vojvodi Lodoviku Moru 1482. godine kao vojni inžinjer, neće propustiti da istakne kako će oružja koja će projektirati biti “praktična i lijepog oblika”.

Estetika je uvijek prisutna u svemu. U Leonardovom životu i u njegovom djelu. Rijetko je kod nekog stvaraoca kao kod Leonarda harmoniralo božansko i demonsko njegovog fascinantnog dara. U tom daru nalazila se kvalitativna opozicija koja se ispoljavala kroz savršenstvo misterioznog umjetničkog izraza i kroz racinalnost i metodičnost naučnog Da Vinčijevog duha. Njegova hipersenzibilnost bila je podjednako usmjerenana na lijepo i ružno nalazeći njihovu međusobnu uslovljenost. “Ljepota i ružnoća se silnije podvlače jedna prema drugoj” (La bellezze con le bruttezze paiono piu potenti l, una per l, altra).

U tom čudesnom jedinstvu suprotnosti Leonardovog bića, harmonirala je neobična priroda onoga koji je tako vješto baratao skalpelom sa željom da pronikne u tajne funkcioniranja ljudskog i životinjskog organizma, da promatranjem shvati strukturu sjemena i rast bilja. Stvorio je lijepe crteže anatomskih studija, muskulature, skeleta, unutrašnjih organa i fetusa, studije biljaka i stijena. Majstorskim je izvođenjem ostvario slike mistične ljepote i harmonije naponovljivog savršenstva, “Madona među stijenama”, “Mona Liza Đokonda”, “Madona sa svetom Anom i Isusom”, “Tajna večera”, “Dama sa hermelinom”, “Sveti Jovan”...

Ovakav karakter Leonardove kreativne ličnosti i njegove životne sudbine (bio je vanbračni sin Pjera, uglednog bilježnika iz Vinčija i majke seljanke Katarine) predstavljao je intrigantnu tajnu posebno za psihoanalitičarska tumačenja. Uprkos zanimljivim opservacijama i tumačenjima Frojdova studija o Leonardu da Vinčiju ne ostvaruje ambiciju da potpuno pronikne u zamršenu tajnu majstorovih djela.

Poseban povod bečkom doktoru dala je jedna Leonardova zabilješka čije je značenje Frojd povezivao s tajanstvenim izrazom slike “Madona sa svetom Anom i Isusom” danas u pariškom Luvru. “U najranijim uspomenama moga djetinjstva, piše Da Vinči, činilo mi se da sam ležao u kolijevci kad je jedan jastreb sletio na mene, otvorio mi usta repom i više puta me udario njime među usne. Izgleda da je to moja sudbina”. Sudbina Leonar a da Vinčija bila je posebna.

Danas, nakon petsto godina život i djelo renesansnog genija uprkos nebrojenim studijama i neobičnim analizama ne prestaje da oduševljava, intrigira i zbunjuje. On koji je doživio u životu slavu i razočarenje bio je upućen u tajne prirode i svijeta. Želio je neumornim aktivnostima duha kroz umjetnost i nauku, svojom emocijom i intelektom dosegnuti totalitet svijeta - prirode, a samim tim i cjelovitost ljudskog bića. U “Atlanskom kodeksu” nalazimo i ovu Leonardovu rečenicu: “Svaki dio teži da se ujedini u svoju cjelinu kako bi izbjegao svoje sopstveno nesavršenstvo”.

“Više filozof nego hrišćanin”

Leonardova samosvjest i intelektualna superiornost nerijetko je izazivala negativne percepcije njegove osobnosti. Vazarijevomišljenje da je Da Vinči “više filozof nego hrišćanin” stigmatiziralo ga je kao ateistu i heretika. Prema nekim analitičarima mračna strana njegove biografije ističe jednu optužbu iz mladih dana za sodomiju i seciranje trideset leševa u zreloj dobi. Ali njegove mizantropske stavove neće propustiti da istakne spomenuti Pol Valeri u svom glasovitom djelu “Uvod u metodu Leonarda da Vinčija”.

Slavni francuski pjesnik i lucidni intelektualac jedan od najzanimljivijih tumača Leonardovog fenomena, istaći će kako “ništa slobodnije, to jest ništa manje ljudsko od njegovih sudova o ljubavi i smrti. On nam dopušta da ih pogodimo kroz nekoliko fragmenata u njegovim sveskama”. Zatim će citirati Leonarda “Ljubav u svojoj žestini stvar je tako ružna da bi se ljudska rasa ugasila - la natura si perderrebe - kada bi se oni koji je vode mogli vidjeti”. Ovakve su izjave teško spojive s čovjekom koji je po svjedočenju savremenika bio, otmjenog držanja i profinjenog ukusa, osjetljive prirode, koji je na vašarima kupovao ptice u kavezima i puštao ih na slobodu.

Premda je, kao što je rečeno konstruirao oružja za ubijanje Leonardo se užasavao ratovanja i bio protiv uništenja svakog živog bića. Za rat je napisao da ga smatra najzvjerskijim ludilom (pazzia bestialissima).

( Dimitrije Popović )