Pakt Hitler - Staljin promijenio je Stari kontinent

Adolf Hitler i Josif Staljin ideološki nisu bili bliski. To ih međutim nije spriječilo da prije tačno 80 godina sklope sporazum o nenapadanju. Posljedice toga u istočnoj Evropi osjećaju se i dan-danas.

Sporazum je poprilično ciničan, ali u početku je za oba diktatora bio funkcionalan. Kako bi pri napadu na Poljsku obezbijedio neutralnost Sovjetskog Saveza i izbjegao otvaranje dva fronta, jer su s druge strane prijetili Velika Britanija i Francuska, saveznici Poljske, Hitler je sa Staljinom sklopio sporazum o nenapadanju. Taj sporazum, kojeg su u Moskvi u stvari potpisali spoljnih poslova Ribentrop i Molotov, imao je i svoje ekonomske elemente. On je nacističkoj Njemačkoj obezbjeđivao snabdijevanje sovjetskim sirovinama.

Hitler je na taj način želio da spriječi ponavljanje scenarija iz Prvog svjetskog rata kada je Njemačka na kraju doživjela krah zbog britanske pomorske blokade. Staljin je, s druge strane, vjerovao da će se tzv. Treći Rajh u ratu sa zapadnim silama iscrpjeti. On je dugoročno očekivao da će Hitlerova Njemačka napasti i Sovjetski Savez, a vrijeme do tada htio je da iskoristi za dodatno naoružavanje.

Najvažniji djelovi sporazuma Hitler-Staljin nalazili su se u tajnim aneksima: podjela zemalja na zone uticaja. Tako su Estonija, Letonija i istočni dio Poljske pripali Sovjetskom Savezu, a zapadni dio Poljske tzv. Trećem Rajhu.

Podjela „interesnih sfera“

Nekoliko dana kasnije, 1. septembra 1939, nacistička Njemačka napala je Poljsku. Dvije nedjelje kasnije isto učinio je i Sovjetski Savez, ali s istočne strane. Podjela istočne Evrope, uz blisku saradnju tajnih službi Berlina i Moskve, tako je započela.

Poljska je ponovno nestala sa geografskih karata. Baltičke države, koje su, kao i Poljska, tek nakon Prvog svjetskog rata stekle nezavisnost, postale su sovjetske republike. Rumunska Besarabija pripala je sovjetskoj republici Ukrajini. Za stanovništvo zaposjednutih područja sa obje strane počeo je period progona i istrebljenja.

Pakt je bio na snazi dvije godine, do 1941. kada je Hitler, pogrešno procijenivši sopstvene snaga, napao Sovjetski Savez. Već u zimu 1941-42. Vermaht je počeo da gubi tlo pod nogama. I opet su se najgora ratna dejstva zbivala na području „interesnih sfera“. I opet je najviše trpjelo lokalno stanovništvo.

Rehabilitacija Staljina

Pakt Hitlera i Staljina trajno je promijenio lice Evrope. Kako smatra istoričar Jerg Gancenmiler, zapadne sile nisu mogle da svog partnera u pobjedi, Sovjetski Savez, spriječe da zadrži „plijen“ koji je dobijen u dogovoru s Hitlerom. Tek 1990. baltičke zemlje ponovo su stekle nezavisnost.

Uprkos tome što je kumovao novim političkim realnostima u posljeratnoj Evropi, pakt Hitler-Staljin dugo godina bio je zaboravljen. U Zapadnoj Njemačkoj ta epizoda nije igrala veliku ulogu prilikom suočavanja s posljedicama rata. Tek nakon pada Berlinskog zida tema se vratila u javnost. U Sovjetskom Savezu se, iz ideoloških razloga, nije govorilo o nekakvom sporazumu između zločinca Hitlera i Staljina.

Ali čini se da taj sporazum iz dnevno-političkih razloga sada doživljava rehabilitaciju. Još prije deset godina, prilikom obilježavanja 70. godišnjice od potpisivanja pakta, ruski predsjednik Vladimir Putin je u svom „Pismu Poljacima“ sporazum Hitlera i Staljina opisao kao nemoralni čin. Nekoliko godina kasnije međutim, nakon aneksije Krima, Putin je o istom tom paktu govorio kao o nečemu što je u tom trenutku bila nužnost. I potpisnik tog pakta doživljava rehabilitaciju: u jednom aktuelnom ispitivanju javnog mnjenja, 70 odsto ispitanih Rusa pozitivno se izjasnilo kad je u pitanju uloga Staljina.

Novi-stari strahovi

U Poljskoj i baltičkim zemljama zato ponovo raste strah da bi mogle da postanu žrtve politike koju Njemačka i Rusija vode, kako smatraju, preko njihovih leđa. U to spada i rasprava oko izgradnje gasovoda Sjeverni tok 2 koji bi iz Rusije u Njemačku, zaobilazeći baltičke zemlje i Poljsku, trebalo da transportuje sibirski gas. Taj projekat postao je simbol novoprobuđenih strahova. Poljska je u pomoć pozvala SAD i Vašington otada vrši stalni pritisak na Njemačku da odustane od tog energetskog projekta.

Međutim, „istorijske paralele se u ovom slučaju ne mogu povlačiti“, smatra istoričar Gancemiler. „Poljska i baltičke zemlje su mnogo bliže Njemačkoj nego Rusija. Sve te zemlje su članice Evropske unije i NATO.“. Ipak, Gancemiler njemačkoj spoljnoj politici prebacuje to da nema dovoljno osjećaja za istorijske strahove istočnih susjeda.

( Deutsche Welle )