Neoliberalizam u poljoprivredi i na selu

U susret programu reformi do 2022. godine

Da li biznis centri mogu spasiti devastiranu ruralnu privredu u Crnoj Gori na duži rok? Naravno da ne mogu! Međunarodni eksperti u posljednje tri decenije su stalno preporučivali razvoj i jačanje specijalizovanih institucija agrarnog sistema, ali od toga nije ostvareno skoro ništa. Nejasna je funkcija biznis centara u sadašnjem ruralnom sistemu? Međutim, u jednom drugačijem organizacionom ustrojstvu i efikasnijoj agrarnoj politici, biznis centri mogu biti od koristi. Jake specijalizovane institucije agrarnog sistema u uslovima urušenosti ruralne privrede nemaju alternative(naučnotehnološka funkcija; obrazovna funkcija; projektantsko investiciona problematika; finansijska; tržišna, i informatičko digitalna ekonomija) utemeljene na ekonomskim osnovama a ne državnom budžetu? Računati je da će radna grupa za izradu programa društvenih reformi za period do 2020. godine posvetiti odgovarajuću pažnju reformisanju sektora poljoprivrede i ruralne privrede, kao jednom od razvojnih prioriteta u Crnoj Gori!

Što je koncept neoliberalne ekonomije donio crnogorskoj poljoprivredi i selu u prethodnih 30 godina - o tome će biti riječi u narednom tekstu.

Trodecenijski neoliberalnI bilansi

Devastacija privredne strukture i bjekstvo mladih ljudi od života i rada na selu, tako da danas na 75-80% poljoprivrednog prostora u Crnoj Gori nema života i ekonomije.

Prirodni potencijal kao Božji dar, izložen je nečuvenoj devastaciji i zagađivanju, što će imati krupne posljedice za razvoj privredne i druge strukture u CG kao ekološkoj državi na duži rok (erozija upotrebne vrijednosti zemlje, urušavanje čistoće rječnih tokova i jezera, devastacija šumskog bogatstva, ugrožavanje mora i priobalja divljom gradnjom, zagađenošću prostora i vazduha i dr.).

Poljoprivredne površine u Crnoj Gori se koriste sa jedva 5%, u odnosu na 36% u 1989. godini (1990/2018. Monstat).

Izuzetno težak problem na crnogorskom selu predstavlja nedostatak kvalitetne infrastrukture (putevi, voda, struja, zdravstvo, obrazovanje, očuvanje ambijenta od devastacije prirodnih resursa i dr). Čast izuzecima koji su uspjeli da kako-tako izađu na kraj ili odbrane svoj resurs od istaknutih problema!

Tim povodom, djeluje začuđujućom situacija da u prethodnom periodu nijesu iskorišćena bespovratna sredstva iz arapskih zemalja za rješavanje (ublažavanje) ovog izuzetno teškog problema, već su pomenuta sredstva najčešće završavala u sumnjivim (ranije društvenim) firmama, koje je tranzicija dovela do ivice propasti, ili kod investitora nedostojnih povjerenja?! Ovo tim prije, što se problemi infrastrukture na selu ne mogu rješavati iz kreditnih pozajmica, jer takve pozajmice nema ko da vraća!

Kao rezultat istaknutih i drugih negativnih okolnosti, u posljednjih tri decenije imamo drastičan pad poljoprivredne proizvodnje od čitavih 45-50% u odnosu na 1989. kao baznu godinu (riječ je o procjeni jer zvaničnih bilansa i podataka nema?).

Naučnostručnih i zakonskih rješenja u oblasti zemljišne politike nema ni u početnim oblicima, čime se ovaj neponovljivi resurs zanemaruje ili bolje devastira i jedna je od glavnih prepreka na putu očuvanja i korišćenja zemljišnog resursa u proizvodnji hrane na tržišno ekonomskim i konkurentskim osnovama.

Stočni fond je u analiziranom periodu takođe doživio drastični pad. Tako da je i on prepolovljen u odnosu na 1989. godinu (1990/2018. Monstat).

Produktivnost rada u stočarskoj proizvodnji (mjerilo razvijenosti poljoprivredne proizvodnje u jednoj zemlji) na posljednjem je mjestu na ljestvici agrarno razvijenih zemalja Evrope.

Investiciona politika svih proteklih decenija svodila se na prostu distribuciju kapitala u prostoru (poljoprivredna gazdinstva) iza koje stoje kao nepoznanica proizvodni i ekonomski efekti višegodišnjih ulaganja investicija u ovu proizvodnju? Ovakvom investicionom politikom onemogućeni su mnogi procesi na selu kao što je udruživanje poljoprivrednih gazdinstava i dr.

Naučnoobrazovna politika nikada nije bila saobražena sa nasušnim potrebama tekućih i razvojnih potreba ove grane privređivanja što je imalo jak odraz na tekuće i razvojne rezultate u privrednoj grani o kojoj je riječ.

Čvršćeg udruživanja poljoprivrednih gazdinstava, kao aksioma modernog tržišno ekonomskog poslovanja u poljoprivredi i na selu, nema ni u začecima (ovdje ne računam poslovna udruženja, koja djeluju kao sveta voda -niti pomažu niti odmažu).

Kao rezultat istaknutih i drugih okolnosti izvoz se kreće na nivou od 11-15% u odnosu na vrijednost uvezenih roba (cca 500 miliona eura godišnje).

Moglo bi se govoriti i o drugim brojnim problemima, međutim prostor i potrebe ovog trenutka to ne dozvoljavaju?

Zaključci

Proteklo vrijeme je iznevjerilo očekivanja crnogorskog društva kada su razvoj poljoprivrede i sela u pitanju! Realno, niko nije očekivao neke spektakularne rezultate u analiziranoj oblasti. Međutim, postojala su realna očekivanja da će agrarna vlast izgraditi sistem (agrarnu politiku) na modernijim (evropskim) osnovama koja će tekuća i razvojna ulaganja pretvoriti u povoljnije proizvodne i ekonomske bilanse u odnosu na vrijeme koje smo posjedovali u dane urušavanja samoupravnog socijalizma (razvoj institucija sistema i njihova čvrsta ekonomsko razvojna međuzavisnost; osvajanje novih tehnologija i povećanje produktivnosti rada u proizvodnji do nivoa regionalnih prosjeka; osvajanje novih tržišta i ekonomskih efekata po tom osnovu koji bi korespondirali sa regionalnim prosjecima; uvođenje informatičkih odnosno digitalnih tehnologija u proizvodne svrhe; izgradnja održive strukture poljoprivrednih gazdinstava (proizvodnja hrane, seoski turizam, drvoprerada, korišćenje vodenih resursa u poboljšanju proizvodnje i standarda ljudi koji žive na selu i dr).

Nažalost, malo je, ili, skoro se ništa od navedenog nije ostvarilo. I ta „moćna tržišna ruka“ kojoj je bilo sve prepušteno i u koju su polagane velike nade, svi su izgledi da se neuzaustavljivo suši?!

Koncept neoliberalne ekonomije i nesporazumi

Suštinska karakteristika nerazumijevanja oko stanja u poljoprivredi i ruralnoj privredi kod nas, u prethodne tri decenije, odnose se na činjenicu nužnosti krupnih strukturnih promjena u bazičnoj poljoprivrednoj proizvodnji (koja je doživjela trodecenijski slom), a ne na područja birokratskih ograničenja u regulaciji trgovine, zaštite životne sredine, tržišta rada i finansijskih usluga, kao glavnih obilježja svih neoliberalnih projekata u svijetu zapadnog kapitalizma.

I konačno, poljoprivreda i ruralna privreda kod nas su toliko složen i specifičan privredni i ekonomsko-socijalni organizam da, kada bi skupili svu crnogorsku pamet iz ove oblasti na jednom mjestu, ne bi nam bila dovoljna, da otvorimo “gvozdena” vrata za rješenja decenijama nagomlanih problema i krenemo putem kojim odavno koračaju zemlje razvijene Evrope! Kod nas su posve krivo shvaćeni postulati neoliberalizma kao svjetskog procesa u bazičnoj poljoprivrednoj proizvodnji i na selu, zato imamo stanje kakve imamo?

Kuda i kako dalje

Zbog istaknutih i brojnih drugih problema koji opterećuju ovu privrednu granu u CG, Vladina radna grupa bi trebalo da izvrši detaljnu naučnostručnu reviziju efekata agrarne politike iz vremena 2015/2020, koja bi morala odgovoriti na pitanje - što u sadašnjoj državnoj agrarnoj politici u Crnoj Gori valja, a što treba mijenjati. U tom kontekstu od pomenute radne grupe valja očekivati preporuke u kojem pravcu valja tražiti efikasniji model privređivanja (agrarne politike) u pomenutoj privrednoj grani, u odnosu na model koji je važio u prethodnom petogodišnjem periodu!

Tigrova koža

U jednom ranijem osvrtu pod naslovom „Tigrova koža“ ustvrdio sam da je, što se tiče demografskih prilika u poljoprivrednom prostoru CG, stanje najblaže rečeno krajnje zabrinjavajuće. To stanje sam uporedio sa „tigrovom kožom - šarama“ koje sa jedne strane oslikavaju praznine u crnogorskom agrarnom prostoru, a sa druge, šare predstavljaju prostor u kojem se vije kakav-takav život i u kome ima mladih ljudi koji bi se, uz evidentne povoljnosti, zadržali na svojim gazdinstvima i razvijali privrednu strukturu koja najbolje odgovara tržišnim i prirodnim uslovima datog područja. Da bismo mogli iskoračiti dalje na ovom planu, istakao sam tada da bi biotehnička i sociološka nauka i struka u CG trebalo da istraži ovaj problem i rezultate prezentira planerima razvoja predočavajući koja bi to mogla biti žarišta na kojima bi mogla da počiva nova (uzorna) agrarna privredna struktura u Crnoj Gori? Bio bi ovo krupan zaokret u odnosu na rješenja i vrijeme koje je ostalo iza nas i unijelo bi visoku dozu optimizma da se stvari kreću u pozitivnom pravcu?!

Rješenje o kojem je riječ živjelo je, i živi decenijama, u razvijenim zemljamaa Evrope. I zahvaljujući njemu selo i poljoprivreda u tim zemljama su gurnuti u do tada neviđeni progres!

Dogradnja postojećeg kursa razvoja privredne strukture na selu na istaknuti način ne isključuje pojedinačne interese za razvoj seoskih gazdinstava i ovaj koncept bi živio svuda tamo gdje je tržišno ekonomski opravdano (klasteri i drugi modeli razvoja privredne strukture na selu).

Predloženi prilaz, podrazumijevao bi formiranje novih - jakih institucija u agrarnom podsistemu, i obezbijeđenost visokih specijalističkih znanja; naravno i nešto više kapitala uz obavezu formiranja nacionalne kompanije za regionalni razvoj poljoprivrede i sela.

( Čedomir Marović )