Kralj Nikola I: Vladar koji zaslužuje kompleksnu analizu

Prezentovanje i kraće skice životnog puta, načina vladanja i konkretnih rezultata državne politike Nikole Petrovića Njegoša potvrđuje složenost moguće istorijske sinteze. Posebno njegove ličnosti, u isti mah - državnik, političar, vojskovođa, tribun, diplomata, prosvetitelj, pjesnik, dramski pisac. Pritom i iznad svega, Gospodar Crne Gore.

Krivudava putanja političke vladavine i rezultata kralja NIkole se kreću od velikog uspona do isto tako velikog pada. Taj pređeni put treba razumjeti u mnoštvu složenih okolnosti koje su pratile njegove političke projekte, usvojene vrijednosne pojmove, državne odluke, sve do onih važnih, često presudnih međunarodnih procesa na Balkanu i širem evropskom prostoru.

Mnogi su, dakle, saglasni s ocjenom da kralj Nikola objektivno zauzima istaknuto mjesto u crnogoskoj istoriji, uz konstataciju da nije lako zaokružiti ocjenu njegovog ukupnog dijela. Ne samo zbog činjenice da Nikola Petrović Njegoš uz svoje savremenike, austijskog cara Franja Josipa i engleske kraljice Viktorije pripadao najdugovječnijim vladarima manje više iste epohe.

A upravo zbog duge vladavine Nikole Petrovića Njegoša i burnih događaja u njoj mogli bismo cijelu njegovu vladarsku epohu, kako na unutrašnjem tako i na međunarodno-diplomatskom planu, uslovno podijeliti u pet karakterističnih faza.

Prva faza 1860 - 1878. je dominantno ispunjena vojnim uspjesima čija je kruna međunarodno priznanje Crne Gore na Berlinskom kongresu. Drugi period, 1878-1905. kakrakteriše uspostavljanje, po prvi put u istoriji, multietničke Crne Gore, uz nesumnjiv ekonomski, kulturni, državni, administrativni razvoj zemlje. Treći period 1905-1912. je, uz nastavak ekonomsko-kulturne emancipacije, obilježen pokušajem stvaranja ustavnog sistema sa prvim stranačkim obelježijima. Četvrta faza 1912-1916. označava kontunuirane ratne godine u tri rata, Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat. Peta faza 1916-1921. je period života i političke borbe kralja Nikole u emigraciji.

U prvoj fazi do 1878. mladi knjaz Nikola je uglavnom uspješno nastavljao tradicionalnu crnogorsku oslobodilačku borbu koju su vodili njegovi preci, šest Petrovića, posebno njegov stric, knjaz Danilo. To je period pobjedničkih bitaka protiv osmanlijskog zavojevača nakon čega je znatno proširena teritorija Crne Gore. Oslobođeni su gradovi Podgorica, Nikšić, Bar, Ulcinj, Kolašin, Spuž, dok je granica na sjeveru proširena do Tare. Ostvaren je izalazak Crne Gore na more. Na Berlinskom kongresu 1878. godine Crna Gora je ne samo i formalno-pravno međunarodno priznata kao nezavisna država, već je više nego dvostruko uvećala svoju teritoriju. Bio je to u isti mah veliki državni uspjeh vladavine Nikole Petrovića Njegoša i kruna duge oslobodilačkog borbe crnogorskog naroda.

Autokratija prosvetiteljskog tipa

Druga faza, od 1878. g. do negdje početka 20. vijeka obilježena je ekonomskim, kulturnim, državnim, administrativnim razvojem zemlje i kao takva predstavlja, po mnogim ocjenama, jedan od najuspiješnijih perioda vladavine Nikole Petrovića Njegoša. Veliki izazov tog vremena bio je, ne samo izgrađivanje manje-više funkcionalne države već stvaranje integrisanog društva u uslovima nove multietničke realnosti crnogorskog društva. Govorimo o periodu koji počinje 1878. kada crnogorska država, do tada etnički potpuno homogene hrišćansko-pravoslavne populacije, postaje država multietničkog života. Od tada tradicionalno kompaktna etnička i vjerska zajednica počinje da živi i dijeli zajedničku državnu sudbinu sa rimkatoličkim i islamskim stanovništvom.

Način vladavine, uprkos izvjesnim reformama državnog aparata, i dalje je tradicionalan. Radilo se, u osnovi, o specifičnom autokratskom modelu. Preciznije, o autokratiji prosvjećenog vladara.

To je model u kojem je bilo poželjno da između vladara i naroda - “ne treba niko još”. Iako se smatra da ovaj sistem vladavine pripada ekskluzivno sredinama evropske periferije ili poluperiferije, on nije nepoznat ni u samoj Evropi, pa i u doktrinarnom smislu. Radi se o bazičnom stavu da u uslovima kulturno zaostalog društva progres se ne mjeri stepenom demokratije već prosvetiteljstvom misijom vladara. To je poznata ideja 19. vijeka, čiji je nosilac Johan Gotfrid Herder, otac kulturnog nacionalizma, doktrine koja je sintetizovana u sloganu “prosvjetom do slobode”. Kralj Nikola, “car junaka”, je govrio da je “ pero snažnije od mača”.

On je unaprijedio školski sistem, između ostalog i Zakonom o obaveznom školovanju 1879. Sve tri konfesije su imale jednako pravo na vjersku nastavu.

Angažovanje profesora iz Odese, porijekom iz Cavtata, Valtazara Bogešića za osmišljavanje i kodifikovanje prava u Crnoj Gori takođe je predstavljao jedan od većih emancipatorskih poteza kralja Nikole.

Vladarovo prosvetiteljstvo se u uslovima crnogorskog društva odvijalo na temeljima patrijahalnog društva. Istina, ovo dvojstvo je nosilo limite, pa i kontradikcije kako prosvetiteljstva tako i načina vladanja, ali u isto vrijeme pokazivalo mnoge specifičnosti crnogrske zajednice, male zemlje vjekovima “odsvud stješnjenje”.

Nadahnute naracije vladara su bile sastavni dio pomenutog modela vladanja.

Konačno, prosvetiteljstvo kralja Nikole se ogledalo i njegovim ukupnim književnim radom.

Kralj književnik, u isti mah lirski, epski, dramski pjesnik je napisao djela koja su prevazilazila crnogorske granice.

Romantična drama “Balkanska carica” inspirisana istorijskim, patriotskim, političkim motivima, predstavlja njegovo vjerovatno najznačajnije, u svakom slučaju najpoznatije, djelo. Napisana je 1884. povodom 400 godina od podizanja manastira Ivana Crnojevića na Cetinju. Nikola Petrović je tada vrlo inspirisano ispoljavao uvjerenja da Crna Gora ostvaruje svoj istorijski, državni i vrijednosni kontinuitet sa tradicijom Crnojevića. Istina, kralj Nikola je kasnije nalazio i druge istorijske inspiracije, nerijetko prilagođene svojim političkim i osvajačkim projektima.

Radnju “Balkanske carice” knjaz Nikola je situirao u staroj Zeti Crnojevića, iz njenog poslednjeg perioda.

“Balkanska carica” je prevedena na desetak stranih jezika dok je predstava igrana i na poznatim evropskim pozornicama.

Romantično-patriotska drama “Balkanska carica” je, dakle, bila tema u evropskim prijestolnicama, a po riječima Pavla Rovinskog “pretreslalo se o njoj od Beča do Londona… Pariza do Petrograda i sjeverne Palmire”. (A.P. Rovinski “ Balkanska carica” pred sudom ruske žurnalistike, “ Javor” 1885.)

Ista drama vladara i prosvetitelja je sa velikim oduševljenjem izvođenja u Crnoj Gori.

U trećoj fazi vladavine, negdje od 1905. godine Nikola Petrović Njegoš se susreće sa zahtijevima veće demokratizacije zemlje u sferi politike organizacije društava. U tom periodu su nastavljeni pokušaji, i to sa konkretnim rezultatima oživljavanja inače tradicionalno siromašne ekonomije u zemlji. Između ostalog i prodorom italijanskog kapitala, prije svega u Podgorici i Baru. U istom periodu ostvarene su prve elektrifikacije crnogorskih gradova, napravljeni mnogi putevi, prva željeznička pruga, luka Bar, znatno proširen poštanski saobraćaj, uveden telegraf, telefon, radio stanica, organizovan parabrodski saobraćaj na Skadarskom jezeru, uređen monopol duvana i soli… Ustav zemlje je usvojen 1905. g. označujući početak parlamnetarnog života, samim tim i početak prava na stranačko udruživanje i djelovanje. To je značilo i pravo na drugačije stavove, političko konfrontiranje, pa i sa kraljem, što je vremenom vodilo i stvaranju manje ili više otvorenih protivnika crnogorskog suverena.

Iako su sve faze vladavine Nikole Petrovića Njegoša imale svoja teška iskušenja, period o kojem govorimo, dakle onaj poslije 1905, je bio očigledno posebno složen jer je u njemu trebalo u društvenom smislu savladati mnogo toga nepoznatog, prilično suprotnog tradicionalnom načinu vladanja. Naime, trebalo je funkcionalno uskladiti dotadašnju dinastičku u suštini autokratsku vlast, iako pod oreolom narodnog i opšteg interesa, sa parlalmentarnim životom, koji je po definiciji pluralističkog karaktera.

Ispostaviće se da je Nikola Petrovića Njegoš mnogo uspješnije savladao takođe složena pluralistička obilježja crnogorskog društva tradicionalne plemenske i bratstveničke strukture nego pluralistički politički život u uslovima stvaranja ustavnog uređenja u Crnoj Gori.

Zato ima gledišta da je Nikola Petrović Njegoš bio uspješan vladar 19. vijeka. Da je još na početku 20. vijeka imao uspjeha na planu ekonomsko-prosvjetnog razvoja da bi se odmicanjem istog vijeka crnogorski kralj sa sve više teškoća suočavao sa mnogim, sasvim novim realnostima, imperativima i novim istorijskim iskušenjima.

Drugim riječim, kralj Nikola se našao u komplikovanoj, gotovo nemogućoj pretenziji da postane moderni evropski državnik ustavno-demokratske vladavine zadržavajući u isti mah način vladanja i položaj crnogorskog Gospodara, statusa kojeg se nije htio, bar ne lako, odreći.

Ipak do ponovo ratnih vremena koja počinju 1912. Nikola Petrović Njegoš je uspijevao da održi svoj način vladavine koji je, imao se utisak, bio i izraz specifičnog, ipak širokog, narodnog konsenzusa.

Ponovo ratne godine

Faza 1912-1916 je, dakle, ponovo ratna faza, vrlo riskantna, između nastavka vojne slave i državne stramputuce. Radi se o dva Balkanska rata 1912. i 1913. i Prvog svjetskog rata koji počeo 1914.g.

U ovim prvim ratovima Crne Gora je nastavila svoje težnje ka teritorijalnom širenju. To više nisu bile uvjek teritorije većinske, crnogorske, etničke tradicije. Ali izvjesno su bile borbe sa velikim žrtvama, ratnim dramama i diplomatskim iskušenjiem. Upravo će uporedo sa početnim vojnim uspjesima započeti i prvi porazi na diplomatskom planu.

Jedan od najvećih diplomatskih neuspjeha je bio pritisak međunarodnih sila, time i obaveza povlačenja crnogorske vojske iz već osvojenog uz velike crnogorske žrtve, Skadra 1913. godine. Očigledno, bili su zaustavljeni uspjesi na međunarodnom planu koje je Nikola Petrović ostvarivao u vremenu prije, pa i poslije Berlinskog kongresa.

Poslije dva Balkanska rata 1912. i 1913. Crna Gore nije propustila ni onaj 1914. godine, dakle Prvi svetski rat koji objektivno nije ni mogla izbjeći. Crna Gora sa tada manje od 300 hiljada stanovnika je već 6. avgusta objavila rat susjednoj Austro-Ugarskoj koja je imala 60 miliona stanovnika.

Crnogorska vojska je ostvarila širok front na oko 500 kilometara koji je uspješno branjen tokom godinu i po dana. Prvih dva mjeseca crnogorske formacije su stigle na domak Sarajeva. U junu 1915. crnogorska vojska je opet osvojila Skadar, grad koji je u dužem periodu postajao istorijska opsesija Crnogoraca i njihovog kralja.

Način vođenja rata čiji je sastavni dio u jednom trenutku i prepuštanje vojne komande drugoj zemlji, nepovoljan odnos snaga na međunarodnom planu poslije Prvog svjetskog rata, uz procese u samoj zemlji će prelomno doprinijeti kasnijem slomu crnogorske države.

Vojni poraz Crne Gore u Prvom svjetskom ratu će se dogoditi nakon velikih austrijski ofanziva početkom januara 1916. To je bio početak gubljenja male zemlje u Velikom ratu.

Kontroveze povodom odlaska kralja Nikole iz zemlje

Peta faza 1916-1921, u našoj uslovnoj periodizaciji, označava život i političko dijelovanje Nikole Petrovića Njegoša u egzilu. Bilo je to vrijeme kada kralj Nikola, zajedno sa crnogorskom vladom u izbjeglištvu vodi tešku, neravnopravnu, dramatičnu borbu u više pravaca. Prema velikim silama, posebno u kontekstu Mirovne konferencije u Parizu, ali i pokušajima uticaja na političke procese u Crnoj Gori.

Oba su završena neuspješno.

Kralj Nikola je, pred austrijsku ofanzivu, napustio Cetinje i Crnu Goru i 8. januara 1916. iz albanske luke Medova brodom prešao u Italiju, na putu za Francusku.

Sigurno je crnogorski kralj bio svjestan mnogih rizika koje mu donosi odluka da napusti zemlju.

Po jednom često citiranom svjedočenju kraljevog raspoloženja tokom polovidbe od albanske luke Medovo ka italijanskom gradu Brindizi, iz knjige njegovog dugogdišnjeg pratioca Ilije F. Jovanovića Bjeloša “Na dvoru kralja Nikole - Uspomene iz mog života” saznajamo sledeće:

“Mučan je kralj izgledao. Crn kao zemlja. Ne jede, ne spava. S njim se slabo može i govoriti. Lađe kreću i najvišom brzinom prelemaju morske valove…”

Upravo je kraljev odlazak iz zemlje - nakon vojnog poraza Crne Gore, a dok je Prvi svjetski rat uveliko trajao - bilo pitanje koje se postavljalo, najčešće u kontroverznom kontekstu. Ono je, naime, vrlo često zloupotrebljavano u propagandnim diskvalifikacijama crnogorskog suverena.

Politički protivnici su pokušavali da nametnu jedno pojednostavljeno objašnjenje koje se, iako dobrim dijelom demagoško, dosta brzo širilo u rastajućem metežu. Kritički sud se svodio na rečenicu “Da je ostao u zemlji i poginuo u borbi za Crnu Goru kralj bi zauzeo veliko mjesto u istoriji.” Kako to nije uradio, već “pobjegao” u inostranstvo on je imao sve izglede da dobije status “izdajnika”.

Postoje razlozi koji bi mogli opovrgnuti ovo pojednostavljeno tumačenje koje je, bez sumnje, imalo svoju političko-propagandnu funkciju.

Ako uzgred podsjetimo da nijedan od šest Petrovića, koji su vladali Crnom Gorom prije Nikole Petrovića Njegoša, nije poginuo u ratnim okršajima treba ukazati na praksu i stanje duha u Evropi upravo povodom pitanja sudbine suverena nakon vojnog poraza svoje zemlje.

Istorijska literatura potvrđuje da je dominantno mišljenje u evropskim zemljama krajem 19. i početkom 20. vijeka ukazivalo da suveren treba da napusti svoju zemlju u slučaju da ona bude poražena u ratu.

Naime, takvo mišljenje je naročito prošireno nakon iskustva Francuske poslije njenog poraza od Pruske 1870. god. (Uzgred, crnogorski suveren Nikola Petrović Njegoš se sreo sa Napoleonom III 1867. tokom posjete Parizu.)

Zapravo, pošto što su Prusi porazili Francuze u odlučujućoj bici kod Sedana 1870. francuski suveren Napoleon III je bio zarobljen, zatim interniran u Njemačkoj. To je doživljeno kao teško državno poniženje Francuske proizvodeći poražavajuće stanje svijesti francuske nacije.

Suveren je između ostalog simbol države i njenih građana. Njegovom sudbinom se često identifikuje nacija, posebno u ratnim uslovima. Tako je, nakon iskustva Napoleona III i Francuske u ratu sa Pruskom prevladalo mišljenje pa i strategija da je nacionalni poraz lakše prebroditi nadom da suveren koji se nije predao nastavlja borbu u očekivanju pobjednosnog povratka.

Dakle, napuštanje kralja Nikole svoje zemlje treba sagledavati, pored specifičnih uslova u zemlji i na međunarodnom planu takođe i u kontekstu postojanja šire političke svijesti u Evropi o navedenom pitanju.

Konačno, kralj Nikola je napustio zemlju i otišao kod međunarodnih saveznika sa kojima je započeo rat, koji će kasnije pobjedili u tom ratu, očekujući od njih pomoć njegovoj zemlji. Bila je to, kako će se kasnije pokazati, prilično pogrešna procjena.

Ali i drugim velikim istorijskim ličnostima se u nekim momentima događala loša navigacaija u nesigurnom okeanu istorije.

Sa svim posljedicama, kako na tok istorije, tako i na lične sudbine.

( Miodrag Lekić )