I Danilo Kiš u Kunderinom Panteonu

Kunderin “Susret”

Milan Kundera je u godini svog okruglog, 80. rođendana objavio knjigu pod naslovom „Susret” (Une rencontre), u izdanju čuvenog Galimara. U pitanju je knjiga eseja, četvrta u tom žanru, dakle, poslije knjiga „Umjetnost romana”, „Izdani zavjeti” i „Zavjese”.

Knjiga je napisana na francuskom jeziku, kao i veći dio njegovih slavnih romana, što je valjda i glavni argument francuskih kritičara koji Kunderu nazivaju „francuskim piscem češkog porijekla”.

Radi se, ipak, o knjizi nove, široke forme, u osnovi esejističke, u svakom slučaju s visokim literarnim uzletima i intelektualnim refleksijama. U njoj u isti mah dominiraju velika erudicija i jednostavan, gotovo ležeran stil. Kundera, naime, u knjizi opisuje svoje susrete s piscima, slikarima, muzičarima, filmskim rediteljima, pjesnicima. Komentariše i pisce iz ranije literature i njihove junake. Radi se uglavnom o kratkim portretima u kojima su zajedno sjećanje, omaž, ponekad nostalgija - što je i čest momenat u Kunderinim refleksijama. One su ponekad i kritički intonirane.

Podsjetimo da francuska riječ iz naslova „rencontre” znaci susret, ali i sudar. Kundera knjigu ne počinje portretom pisca, već slikara. To je priča o velikom slikaru Fransisu Bejkonu. Kundera je dao zanimljivu i originalnu paralelu Bejkona i slavnog pisca Beketa.

Zatim slijede priče, sjećanja, opservacije o Aragonu, Bretonu, Selinu, Rabeleu, Markesu, Milošu, Feliniju, Anatolu Fransu, Solženjicinu... I Danilu Kišu.

Radi se o svojevrsnom Kuderinom „Panteonu”, kako navodi filozof Alen Finkelkraut u prikazu knjige u „Nuvel Obserevateru”.

U knjizi se nalazi i nekoliko Kunderinih zanimljivih političko-istorijskih opservacija. Ideja vodilja knjige jeste Kunderin pledoaje za umjetnost i estetiku. “Kultura nije slobodno vrijeme, ona nas budi u nama samima”. Mogu se sresti rečenice kojima se izražava podozrenje prema političkim istinama i javnim angažovanjima koji su, prema autoru, riskantni za pisca, posebno ukoliko postaju dio njegovog književnog izraza. “Razmišljam o Solženjicinu - piše Kudera - bio je veliki čovjek. Da li je bio i veliki pisac? Kako bih to znao? Nijesam otvorio nijednu njegovu knjigu. Njegovi bučni javni stavovi (u kojima sam poštovao hrabrost) upućivali su me na utisak da unaprijed znam šta ima da kaže”.

Ukratko, po Kunderi, mnogo više će nam pomoći da se snađemo, da upoznamo sami sebe, književni likovi, recimo Don Kihot, Jozef K, vojnik Švejk, nego objašnjenja angažovanih pisaca.

Ipak, neki kriticari ukazuju da se ovdje radi o novim Kunderinim pogledima, podsjećajući da se pisac tokom svog života na različite načine interesovao, pa i bavio politikom.

Izuzetno su zanimljive Kunderine refleksije o ponavljanju istorije, praćene ponavljanjem zaborava. U knjizi autor ukazuje na savremeni rusko-čečenski rat upoređujući ga sa događanjima u Tolstojevom “Hadži Muratu”, vijek i po prije. Podsjećajući na velike sličnosti rusko-čečenskog rata krajem devedesetih godina sa onima opisanim u Tolstojevom romanu, Kundera se pita kako je moguće da se niko od političara, novinara, intelektualaca nije sjetio Tolstoja i zločina opisanih u Hadži Muratu.

Kundera zaključuje: „Skandal ponavljanja milosrdno je izbrisan skandalom zaboravljanja: zaborav jedne voljene žene kao iz nekog velikog romana ili zaborav jednog pokolja”.

U ovom nužno fragmentarnom prikazu Kunderine knjige, ukažimo i na veoma lijepe piščeve opservacije o velikom italijanskom reditelju Feliniju, posebno komentarišući svojevremenu polemiku između Felinija i Berluskonija oko prikazivanja televizijskih reklama tokom projekcije filma. Čitalac, vjerujem, pogađa na čijoj je strani Kundera. Kunderina sjećanja u knjizi na Danila Kiša izuzetno su topla, nostalgična, s visokim uvažavanjem - za nas, razumljivo, od posebnog interesa.

,,Vjeran Rableu i nadrealistima koji su preturali po snovima”

(Iz knjige “Susret” Milana Kundere, preveo M. Lekić)

Prelistavam knjigu Danila Kiša, jednu staru knjigu refleksija, i imam utisak da se ponovo nalazim u bistrou blizu Trokadera, gdje sjedim naspram njega koji mi govori svojim oporim i tako snažnim glasom kao da mi nešto zamjera. Među svim velikim piscima njegove generacije, Francuzima i strancima, koji su osamdesetih godina živjeli u Parizu, on je bio najdiskretniji. Izvjesno, najdiskretniji. Boginja zvana „Aktuelnost” nije našla razloge da svoje reflektore usmjeri na njega.

„Ja nijesam disident”, govorio je. Nije bio čak ni prognanik. Putovao je slobodno između Beograda i Pariza. Bio je samo „buntovni pisac koji je dolazio iz jednog nestalog svijeta srednje Evrope”. Iako nestao, taj svijet je u sebi koncentrisao, tokom Danilovog života (umro je 1989), dramu Evrope. Jugoslavija: jedan dug rat (pobjednički) protiv nacista; Holokaust koji je progonio, naročito, Jevreje srednje Evrope (među kojima i njegovog oca); komunistička revolucija, koja odmah nastavlja s dramatičnim prekidom (takođe pobjedonosnim) sa Staljinom i staljinizmom. Iako označen ovom istorijskom dramom, on nikada nije žrtvovao svoje romane politici. Tako je mogao osjetiti ono najužasnije: nestale sudbine još od rođenja; tragedije bez glasa.

Bio je saglasan s Orvelovim idejama, ali kako je mogao voljeti 1984, roman u kojem veliki tužitelj totalitarizma objašnjava ljudski život jedino političkom dimenzijom, upravo kao što su to objašnjavali svi Maoi svijeta? Protiv ovakvog izravnjavanja ljudske egzistencije, pozivao je u pomoc Rablea, njegove ludorije, i nadrealiste koji su pretraživali po podsvijesti i snovima.

Prelistavam ovu staru knjigu i čujem njegov opor i snažan glas: “Nažalost, onaj superiorni tonalitet francuske književnosti koji je imao svoj početak sa Vijonom, nestao je”.

Čim je to shvatio postao je jos vjerniji Rableu, nadrealistima koji su „pretrazivali po snovima”, Jugoslaviji koja je zavezanih očiju takođe zurila u svoje nestajanje.

( Miodrag Lekić )