Jugoslovenski brutalizam magnet za turiste

Na putu od beogradskog aerodroma do centra Beograda, ne možete da promašite kulu „Geneks“.

Dva solitera, povezana mostom, sa odavno zatvorenim rotirajućim restoranom koji liči na svemirsku kapsulu na vrhu, predstavljaju tako neobičan prizor da je građevina iz 1977. godine postala magnet za turiste, uprkos tome što je zapuštena, piše agencija Rojters.

Agencija piše da je kula jedan od najznačajnijih primjera brutalizma - arhitektonskog stila popularnog 1950-ih i 1960-ih godina, baziranog na grubim betonskim formama u obliku blokova.

Brutalizam je bio popularan širom istočnog bloka, ali ga je bivša Jugoslavija prisvojila i iskoristila da izgradi svoj vizuelni identitet, razapeta između istoka i zapada.

Interesovanje za taj stil raste, posebno od izložbe u njujorškom Muzeju moderne umjetnosti (MoMA) 2018. godine pod nazivom „Betonska utopija: arhitektura u Jugoslaviji 1948-1980.“

„Desetine ljudi svake nedjelje želi da obiđe znamenitosti u Beogradu sagrađene između 1950-ih i 1980-ih godina, kaže Vojin Muncin, manadžer agencije Jugotur, koja turiste po prijestonici Srbije vodi u legendarnom automobilu „jugo“.

„Kula 'Geneks' je među najinteresantnijima za razgledanje. Ljudi je vide na putu sa aerodroma i ona odmah privlači pažnju“, kaže Muncin za Rojters.

Danas je jedan od stubova kule prazan, dok drugi služi kao stambena zgrada. Rotirajući restoran je zatvoren devedesetih godina.

Nastojeći da profitiraju od ovog intersovanja, gradske vlasti razmišljaju da za javnost otvore djelove još jednog remek-djela jugoslovenskog brutalizma, vladinu zgradu Palata Srbija, koja se otvara samo jednom godišnje.

Rojters piše da je nakon Drugog svjetskog rata, socijalistička Jugoslavija, predvođena Josipom Brozom Titom, krenula u obnovu zemlje uništenu u borbama. Širom zemlje su nikli stambeni blokovi, hoteli, građanski centri i spomenici, izgrađeni od betona.

Takva arhitektura je trebalo da pokaže snagu države između dva svijeta - zapadne demokratije i komunističkog istoka, koja pokušava da izgradi sopstveni put i stvori socijalističku utopiju, dodaje agencija.

Međutim, nakon Titove smrti 1980. i ekonomske krize koja je uslijedila, nove elite su počele da se distanciraju od socijalističkog režima, uključujući njegovu arhitekturu, navodi Rojters.

„Sada je prošlo dovoljno vremena (od raspada države) i ljudi su počeli da cijene arhitekturu Jugoslavije“, rekao je Alan Braun, predavač na zagrebačkom Arhitektonskom fakultetu.

On je dodao da je taj stil jedinstven zbog vidljivog uticaja sa zapada, i da odražava jedinstveni položaj Jugoslavije.

Rojters piše da je bilo planirano da stambeni djelovi imaju dovoljno parkova, bioskopa, bazena i čak parkinga.

U palati Srbije, poznatoj po ranijem nazivu Palata Federacije i kolokvijalnom nazivu zgrada Saveznog izvršnog veća (SIV), 1961. je održana Prva konferencija Nesvrstanih zemalja, a tokom narednih godina u njoj je primljen veliki broj stranih državnika i delegacija.

Svaka od bivših jugoslovenskih republika imala je svoj salon, sa centralnom prostorijom koja se zvala sala Jugoslavija.

Od devedesetih godina do danas, u zgradi se nalazilo sjedište vlade SRJ, zatim sjedište Savjeta ministara Državne zajednice Srbije i Crne Gore, a danas je u nadležnosti vlade Srbije.

Namještaj i tepisi su pravljeni su po mjeri, a slike i mozaike su radili neki od najčuvenijih umjetnika. Spoljašnji dio zgrade je od betona, ali je unutrašnjost od mermera. Centralno mjesto zauzima kristalni luster, težak više od devet tona, koji visi ispod kupole visoke 19 metara.

„Šteta je da takvo remek-djelo bude daleko od očiju javnosti“, kaže Sandra Vesić Tesla, kustoskinja zgrade.

Rojters piše da ostali primjeri jugoslovenskog brutalizma uključuju monumentalne spomenike u znak sjećanja na borbu Titovih partizana protiv fašizma, koji su često postavljeni u dramatičnom ruralnom ambijentu.

Mnoga od tih djela su zapuštena, poput spomenika ustanku protiv fašizma na Petrovoj gori u Hrvatskoj.

Međutim, memorijalni centar na Tjentištu, posvećen 7.000 ljudi koje su ubili nacisti, renoviran je prošle godine, podsjeća Rojters.

Miodrag Živković, 91-godišnji vajar koji je izradio spomenik na Tjentištu visok 19 metara, bio je među prvim umjetnicima u bivšoj Jugoslaviji koji su koristili beton.

„To je stabilan materijal, podsjeća na kamen, ali je sa njim lakše raditi. Za svaki projekat u to vrijeme, postojao je konkurs na koji su mogli da se jave umjetnici iz cijele zemlje, i takvo nadmetanje je donosilo kvalitet“, rekao je Živković.

( Angelina Šofranac )