Pogled prema govoru Evrope

[ERUDICIJA - BEČIĆ (Marin)]

Kanim reći, riječ-dvije, u kratkom obraćanju čitaocu, zainteresovanom za karakter i povijest crnogorske diplomacije, o dvojici, Paštrovića.

Raseobne, dijasporne sudbine ih vezuju, jednoga za evropski Zapad, drugoga, za Istok. I djelo im je raseobno, sačuvano u dva jezika (membra disiecta, razbacani udovi); jedan latinski, drugi slovinski. Prvi je Marin Bečić (1468-1526), rodom Paštrović, humanista, rektor javne škole (u Dubrovniku, 1492.g, kad se u preobrazbi kuha čitav svijet, pa ni naši primorci ne sjede skrštenih ruku). Prijatelj je pjesnika Ivana Gučetića, tajnik mletačke flote (u Napulju), diplomata, govornik, književnik, renesansni i svjetski čovjek. Bio je posrednik na diplomatskm negocijacijama, u Padovi, i Breši (gdje je šef univerzitetske katedre), prilikom osnutka Venecijanske humanističke škole, kojom je rukovodio, te najzad profesor klasičkih nauka, u Mantovi. I javni radnik, čitavog života - polemičar, kojeg su napali autoriteti, kao Pietro Bembo (1470-1547), kardinal, književni teoretičar, pjesnik, te Gregorio Amaseo (1464-1541), humanista, pisac, polemičar. Bečić se dječakom zatekao, u Ulcinju, kad su Turci osvojili rodni Skadar, a roditelji mu dopali ropstva - otac Marin, takođe diplomata, mletački predstavnik na otomanskom dvoru, i majka, Talijanka rodom, Bianca Pagnano. Odatle je evakuisan u Italiju, gdje studira klasičke discipline, na latinskom, i grčkom.

U Ulcinj se vratio sa bakalarskom diplomom, da se oženi, Katarinom, ćerkom Pasquala Dabra, i ona mu je, kako navode, talijanski, izvori, prva žena.

Svoja djela Bečić je štampao u Veneciji, Breši i Padovi. Po starom, dobrom, običaju obrazovanih, pisaca, boravak u nekom gradu iskoristio bi da rediguje i za štampu spremi svoja djela - kritičke osvrte na klasike (Plinius, Cicero, Vergilius, Quintilianus), govore javne, i panegirike, namijenjene političarima, učenjacima. Drugi put se oženio sa Izabellom Gonzaga, u Mantovi, ali ni tu, gdje je isprosio njenu ruku, kaže Šime Ljubić, književna mu strast nije dala mira - no mantovanski spjev o vladarima, i piscima, zagubljen je, zasada.

Od Marina Bečića ostalo je sedam knjiga: 1) Prilozi uz Plinija; 2) Umijeće Ciceronovih “Govora”; 3) Tri poglavlja “Raznih zapažanja”; 4) Bilješke uz Vergilija; 5) Zapažanja o Liviju i Fabiju; 6) Komentari uz Persija; 7) Zbirka opservacija uz Prvu knjigu Plinijevu (autor misli na “Prirodnu istoriju”, prim. GČ).

Djela su mu pohranjena u Veneciji, i Apostolskoj biblioteci, u Vatikanu. O njemu niko nije objavljivao od naših starih pisaca, do nešto, spomenarski, ali dragocjeno, zemljak mu iz Paštrovića, Dionisije Miković, urednik Velikog ilustrovanog kalendara Boka, u svom časopisu (Kotor, 1913, 38-48).

[VOJNA DIPLOMACIJA - PIŠČEVIĆ (Simeon)]

Nema tu neke velike filozofije šta je diplomacija - to su ljudi, koji ovu djelatnost kreiraju, i sprovode, i države, u ime kojih oni tumače u inostranstvu volju svoje vlade. Druga je stepenica da diplomata predstavlja svoju državu, pred partnerskom vladom, a treća, tehnički interesantna ne manje od prve, da svoju vladu obavještava o javnim i tajnim poslovima one tamo vlade.

To bi bilo sve, ako se, naravno, dodaju romantične predstave o muževnim bakenbardima, tijesno skrojenim frakovima, balovima, rukoljubima, i tajnim ložama, koje tako spretno servira 19. vijek. I ako se dometne tome vojna, uglavnom obavještajna, diplomatska radnja.

No, mene ovdje zanima pretekst diplomatskog romantizma - 18. vijek Marije Terezije, i jedna figura sa našeg tla u njemu, naše gore list, Paštrović (neki ga vezuju dublje, rodom, za pivljansko selo Pišče, među njima istoričar, književnosti, Milorad Pavić). Markantan, rijetko muževan portret koji bratimi rat, sa jedne i diplomatske, negocijacije, sa druge strane. Predšasnik moderne vojne diplomacije. Istorija crnogorske državnosti nezamisliva je, bez ljudi, koji su koračali njegovom stazom, u zagrljaju, vojne i diplomatske, akcije.

Ovaj čovjek je privlačan po svom književnom stvaralaštvu van romantičnih predstava. To je muškarac koji osnažuje klasičnu predstavu o modernoj evropskoj diplomaciji, uprkos tome što je u prvom redu časnik: Simeon Piščević (1731-1798).

S jedne strane, diplomata u klasičnom (akreditivnom) smislu, Piščević, nije bio, iz prostog razloga što nije, zastupao, jednu državu. Ruska carica ga nije opunomoćila, a srpske, države, praktično nije imao (njegovo doba formatira nacije u okviru imperija, carstava) - tako da za diplomatsku, radnju, kojom se on s vremena na vrijeme drugopozivno bavio, ostaje onaj vakuum između administrativne nesređenosti, s jedne, i privatnog, doživljaja, službe narodu sa druge strane.

Nije naodmet konsultovati Voltairea (“Politika i oružje su najprirodnija zanimanja muškarca, jer on uvijek ili pregovara, ili se bori”); ni modernu američku vojnu diplomatiju (“The soldier is the stateman’s junior partner” - Matthew Ridgway); ili, pak, američku političku misao koja je dugo, do danas, zadržala tijesnu vezu između državnih i vojnih poslova (“Čovjek se ne može kvalifikovati za dužnost državnika prije nego prođe studij vojne nauke u najširem značenju” - J. M. Schofield); bilo kako bilo, vojna diplomacija stoji iza državne sa promjenljivom vidljivošću, a u Piščevićevo doba, ona je znatno iskoračila, iz sjenke, jer stvaranje države bez nje nije ništa.

Akreditivna diplomacija tada nije imala težinu koju danas ima. Uostalom, i za interes crnogorske teokratske vlasti - a ona je bila u državnom pogledu kudikamo, samosvjesnija, od bilo kojeg južnoslovenskog naroda - (za rane Bokelje da ne trošim riječi, kakav je bio Marin Bečić), poslovali su izaslanici, poslanici, deputati, delegirani i nedelegirani pojedinci, pa bogme, i, samozvanci.

Razlog za povezivanje uniforme, fraka i pera ne moram dugo tražiti - leži tu, nadohvat ruke, u stvaralaštvu Miloša Crnjanskog. Piščević je inspirisao neponovljivi roman srpske i jugoslovenske književnosti, Seobe, te mu vredi zaviriti u sudbinu. Sve da čovjek iz Paštrovića nije napisao ništa. A jeste, on je najplodniji diplomatski pisac koji se poslužio predvukovskim jezikom, i djelo mu je nezaobilazno, na više nivoa, ne samo u lokalnom već evropskom, kontekstu.

Odmah vidim da čitalac diže obrve: otkud Piščević naše gore list, zar on nije rođen u Šidu, zar mu otac nije komandir podunavske landimilicije? Najzad, zar se nije školovao na jeziku koji on ne zove, kao mi, već kao prethodnici i savremenici iz starog kraja, npr. Andrija Zmajević, Ivan Antun Nenadić - slovenski; ili, kao barokni pjesnik Dživo Bolica Kokoljić, “slovinski jezik mili”?

Moj odgovor je da. - Jer sam ja dobro čitao Josifa Flavija, posebno Rat židovski, i naučio ponešto od Jevreja, a to što se od njih nauči, nauči se zauvijek. Prije svega, da je čovjeku majka ona žena, i ona zemlja, koja ga je rodila, i da se čovjek, majci i zemlji, obraća na jedan način, posebnim tonom, a čitavom svijetu na drugi.

Govor o majci, i govor o domovini, duboko se razlikuje od svih drugih vrsta govora. Pa i čovjek kojem pođe za rukom, da svoj, život, ispriča, napiše, drugima, izdvaja se.

Prema tome, treba poštovati njegovu riječ o majci. Treba čovjeka pustiti neka priča sam - a Piščević je tu nedvojben:

„O zemlji Paštrojeviča ovako detaljno pišem zato što je to moja prva i najstarija otadžbina…”

Istorija savremenosti

Od svih mogućih istorija, od svih istoriopisanja, najvažnija je istorija savremenosti. Utjeha savremenosti najveća je utjeha u životu. Zato me razmišljalačka strast o savremenosti, ostvarenoj u žanru životopisa, vodi Piščeviću, i osjećam ga toplo, uprkos ponoru patosa. Ne zato što je on istorijski pouzdan (ima na stotine zvaničnih istoričara preciznijih od njega), već zato što širi radijaciju topline, duhovnog optimizma, kad je najteže, uprkos krutom stavu oficira i, drugopozivnom, stavu vojnog diplomate.

Opskurna je slika 18. stoljeća crno-bijela tehnika, ubrzo, postane dosadna, a to je slika borbe sa Turcima, predvidljiva već nakon prvih tonova u petstogodišnjoj sapunici o Davidu i Golijatu. Treba umetnuti štogod za zapadnjački kritički ram, neki pezjaž gdje se osim lovca, i zvijeri, vidi još ponešto, šuma, nebo, intelektualna istorija.

A onih, koji tu drugost, pružaju, malo je. Jedan je Piščević. Dobro ga vidi Boško Petrović: “Piščević je i prva - a već tako neobično razvijena - pojava sebi suvremenog evropskog racionalističkog duha u nas” (vidi Simeon Piščević: Memoari, N. Sad, 1972, 29).

On je okrenuo stranicu, van shematike, pogled upro prema govoru Evrope. Pristupa evropskom diskursu, kroz službu, najprije austro-ugarsku, kasnije rusku. I rukopisi su mu takvi, dva glavna rada, u dosadašnjim izdanjima s naslovima Istorija, i, Memoari - kao kad se mijenja svjetlo na pozornici, ploča i muzika.

Tako je nastala povijesna slika ratova i diplomacije, iz Piščevićeva pera, a ovu je, čitavo stoljeće nakon nastanka, slavista Nil Popov (1833-1892), izveo na javnu pozornicu sredivši originalni rukopis autorov.

Piščević je bio praktično u bunkeru, sto godina, do ruskog izdanja i dvjesta, do srpskohrvatskog (izdao ga je, i predgovor mu napisao, Petrović u Matici srpskoj, 1972).

Potom Crnjanski, u zgusnutom, snažnijem svjetlu, duh doba i genius locci prenio je, iz memoaristike, u poetiku romana Seobe. Tako je sve to reinkarnirano, stepenicu po stepenicu, do slike koja diplomaciju uvodi u njen primarni ram: ratovi, bezbjednost, informacije i tu je, stabilizuje, kao tehniku koja vlada voljom kultura i naroda. Kao državnu utjehu savremenosti.

Crnjanski se može, doduše, u recepciji, blijedo obnoviti preko vlastitih riječi: “močvara”; “polk”; “Vuk (Volkan) Isakovič”; “seobe”; “smrt”; “slaveno-podunavski”; “Pisčevič”; “čovek treba da ima u životu jednu zemlju, i jednu ženu, majore Berenklau!”; “ispuniti sudbinu”; “serdce”; “gospoža Žofina”, i tolikih drugih… No, spontanu poetiku, koja izvire sama samcita, iz zemlje, iz žene, niko još nije dosegao.

Piščević je počeo da bilježi svoje uspomene - 1775. godine, pošto je svršio karijeru časnika, do pred smrt. U 18. stoljeću vojne i diplomatske uspomene su neodvojive, a kad se malo, zagleda, u svim vremenima je tako: diplomacija je neodvojiva od bezbjednosnih problema.

Zanimljiva mu je lektira, čitba, baza kompilacije bez koje je nezamislivo ovo enciklopedijsko doba. Živ je on, vojni i pomalo diplomatski, učesnik, jedne igre, koja će se dugo, do danas, sa promjenljivim uspjehom, tu igrati.

Piščević svoje životno djelo počinje pričom o Iliriji. Oslanja se na francuskog diplomatu, kneza Dikanža (Charles du Fresne du Cange, 1610-1688), prvog zapadnog bizantologa, od kojeg, u godinama formiranja, uči balkansku istoriju iz jednog kompiliranog, izdanja.

Znamo da je čitao Mavra Orbina (1563-1611), i koristio prevod Save Vladislavića ovog djela na ruski, što će reći da je i tim putem, a ne samo preko francuske bizantologije, stekao familijaran uvid u Ljetopis popa Dukljanina (Piščević ga zove Diokleas), i u genos predaka.

Čitao je i kompilirao, svog, suvremenika, austrijskog diplomatu u Londonu, grofa Taubea (Friedrich Wilhelm von Taube, 1728-1778), istorijat Slavonije, pisan po diplomatskim instrukcijama Beča, te latinskog istoričara imenom Christoph Martin Keller (1638-1707).

Pri ruci mu je bio talijanski diplomatski pisac Giovanni Botero (1544-1617), sa svojim naslovom Univerzalni odnosi, protivnik, Machijavellija i preteča, ranih, liberalnih mislilaca Johna Lockea (1632-1704), i Adama Smitha (1723-1790).

Piščević je održavao kontakt sa Vasilijem Petrovićem, državnikom, i diplomatom, koji je inspirisao ruske zvaničnike za diplomatsko poslovanje sa CG; radili su zajedno na evakuaciji Crnogoraca u Rusiju (bio je član “crnogorske komisije”, određen da prima iseljenike, na granici sa Turskom); formirao se pod zaštitom kneza Potemkina (1739-1791), možda najofanzivnijeg diplomate svoga doba, kom je povjerio sina, budućeg visokog časnika i takođe diplomatu, po drugom pozivu, nakon prelaska iz vojne, u civilnu, službu (Aleksandar Piščević, i sam pisac: Moj život 1764-1805).

( Gojko Čelebić )